نحوۀ نگارش بخش روش‌ها (مواد و روش‌ها) در یک مقالۀ علمی پژوهشی

در ادامۀ مباحث مقاله‌نویسی علمی که در وب‌سایت موسسۀ فرنام، منتشر کرده‌ام، این‌بار به قسمت مواد و روش‌ها یا روش‌های انجام مطالعه می‌پردازم. مقاله‌نویسی یک تخصص علمی است. برای کسب درجات بالای علمی، انتشار نتایج پژوهش‌ها و برقراری ارتباط با جامعه علمی جهان، باید آن را فرا بگیرید.

در یک مقالۀ علمی – پژوهشی (که به مقاله ISI، مقاله تحقیقی و مقاله پژوهشی نیز شناخته می‌شود)، بخش "روش‌ها"، مانند یک نقشۀ راه است که به هسته اصلی مطالعه منتهی می‌شود و خوانندگان را در جریان مسیری واقعی پژوهشی قرار می‌دهد که توسط نگارندگان برای رسیدن به مقصد نهایی طی شده است. این بخش شامل جزئیات برای انجام مجدد آزمایش‌ها است و به خوانندگان عادی برای درک بهتر مطالب پژوهش و روش‌ انجام آزمایش‌ها کمک می‌کند.

نتایج سال 2019 لیست ISI را که به تازگی منتشر شده اینجا ببینید.

به دلیل طبیعت توصیفی بخش مواد و روش‌ها، ممکن است به نظر برسد که نگارش این بخش یکی از ساده­ترین کارها در هنگام تنظیم و نگارش مقاله علمی است و اغلب با یک کپی و چسباندن ساده از پایان‌نامه، پروپوزال یا مقالۀ قبلی، تمام می‌شود. با این حال، توجه کنید که در مقاله‌نویسی، این بخش دارای طبیعتی تکنیکی نیز هست، که موجب می‌شود برخی از جزئیات، به هنگام نگارش و در برخی اوقات به هنگام خواندن، نادیده گرفته شوند.

و از طرفی، توجه داوران مقالات علمی، در هنگام داوری مقاله به بخش مواد و روش‌ها است. این بخش باید شفاف باشد تا خواننده متخصص را قانع نماید و دیگران بتوانند با تکرار خط به خط آن، نتایج پژوهشگر را تکرار کنند. این مسئله در جهان، بحث‌های بسیار زیادی را در مقاله‌نویسی حرفه‌ای مطرح کرده است.

در این مقاله، به نکاتی اشاره خواهیم کرد که پیروی از آنها باعث می‌شود که بخش «روش‌ها»ی مقاله شما جذاب و آموزنده باشد. با اینکه این مقاله از مثال‌هایی استفاده می‌کند که بیشتر به زمینۀ زیست­پزشکی و مطالعات تحقیقاتی بالینی مرتبط هستند، نکات ارائه شده در آن را می‌توان برای آماده­سازی مقالات مربوط به سایر زمینه­های تحقیقاتی نیز به کار برد.

 یخ بین خوانندگان و بخش روش‌ها را بشکنید!

در ابتدا، اجازه دهید که این مشکل را حل کنیم: با خواندن بخش روش‌های یک مقاله، معمولاً یک حس ملال­آور به ما القا می‌شود. ممکن است نام واکنش­گرها، ابزارها یا اعداد مربوط به غلظت‌ها یا عبارت تکنیکی خاصی که در این بخش به کار می‌روند باعث به وجود آمدن این حس ملالت‌بار شوند.

در ادامه، روش‌هایی را بررسی خواهیم کرد که می‌توان از آنها برای جذابتر شدن این بخش استفاده نمود:

1. توضیح: معمولاً هر پاراگراف یا قسمت از بخش "روش‌ها" درباره یک آزمایش خاص بحث می‌کند. در ابتدای هر پاراگراف، منطقی را که در پشت انتخاب آن آزمایش خاص وجود دارد توضیح دهید؛ به‌عنوان مثال، توضیح دهید که چرا از یک ترکیب خاص، یا یک نژاد خاص از موش‌ها به عنوان مدل آزمایشی، یا یک غلظت خاص از واکنش­گر اصلی استفاده کرده­اید.

     در تحقیقات بالینی، ارائۀ دقیق و جزئیِ منطق به کار رفته در انتخاب یا حذف قیدهای گوناگون، می‌تواند ایدۀ خوبی برای آغاز بخش "روش‌ها" در مقاله باشد. اگر از یک روش مرسوم یا متداول استفاده کرده­­اید، نیازی نیست که مسائل بدیهی را توضیح دهید، اما اگر روشی که به کار برده­اید غیر معمول است، به اشتراک گذاشتن منطق و دلایل پشت این انتخاب، می‌تواند خوانندگان را بلافاصله مجذوب کرده و آنها را به خواندن ادامه مقاله ترغیب کند.

2. نمایش تصویری: برای کمک به خوانندگان در تعقیب مطالب و درک روش‌های به کار رفته، استفاده از عناصر تصویری مانند نمودارهای شماتیک، فلوچارت‌ها و جداول می‌تواند گزینه مناسبی باشد. این عناصر به تغییر آهنگ متن کمک کرده و دریافت و درک اطلاعات پیچیده را ساده می‌کنند.

بایدها و نبایدها در نوشتن بخش «روش‌ها» در مقالۀ علمی

دوم اینکه، اطلاعات موجود در بخش "روش‌ها"، توسط ویراستاران ژورنال‌ها، منتقدان و داوران هم­تراز، به‌دقت بررسی می‌شوند تا از به کارگیری مناسب‌ترین روش‌ها برای رسیدن به اهداف تحقیق اطمینان حاصل شود. با وجود اینکه نباید تمامی جزئیات آزمایش خود را در این بخش توضیح دهید، گام‌های ضروری و حیاتی باید با دقت کافی شرح داده شوند تا نتیجۀ بررسی­ داوران مثبت باشد.

بایدها و نبایدهای نوشتن بخش "روش‌ها"، به گونه­ای که این بخش از نظر تکنیکی بدون نقص باشد:

بایدها

1. راهنمایی­ ها و مقررات تعیین شده را رعایت کنید: راهنمای نگارش مقاله در ژورنال مورد نظر خود را با دقت مطالعه کنید و دستورات ارائه شده را انجام دهید. به عنوان نمونه، ممکن است لازم باشد تا تیتر بخش "مواد و روش‌ها" به "بیماران و روش‌ها" تغییر یابد تا با نیازمندی‌های ژرونال مورد نظر شما مطابق شود و یا اینکه لازم باشد تا نام برخی از موسسات از مقاله مورد نظر حذف شود. همچنین، ممکن است از شما خواسته شود تا برای نوشتن بخش "روش‌ها"، از یک مدل خاص نگارش، مانند چیزی که توسط انجمن روانشناسی آمریکا (َAPA) ارائه شده استفاده کنید.

در زمینۀ زیست‌پزشکی، لیست‌های از پیش تعیین شده‌ای وجود دارد. محققان زمینۀ زیست­پزشکی می‌توانند از لیست‌هایی که از موارد لازم برای نگارش انواع مختلف تحقیقات تهیه شده، استفاده کنند و به این ترتیب از رعایت تمامی نکات لازم برای نگارش بخش "روش‌ها" اطمینان خواهند داشت. برخی از لیست‌های استاندارد و متداول عبارتند از: لیست آزمایش‌های تصادفی بالینیCONSORT (استانداردهای یکپارچه برای گزارش آزمایش‌ها)، مطالعات گروهی، موردی و بین بخشی STROBE (بهبود گزارش مطالعات نظارتی در مطالعه بیماری‌های مُسری)، دقت تشخیصSTARD (استانداردهای ارائه گزارش در مطالعات مربوط به دقت تشخیص بیماری)، گزارشات سیستمی و فراتحلیلی PRISMA (اقلام ارجح در ارائۀ گزارش برای بازبینی سیستمی و فراتحلیل)، وگزارشات موردی CARE (گزارش موردی).

2. این بخش را به گونه­ای سازماندهی کنید که داستان تحقیق شما را بگوید: تمامی تحقیقات باید به صورت منطقی و به گونه­ای ارائه شوند که خواننده بتواند نحوه پیشرفت تحقیق و نقاط جزئی و ظریف آن را دنبال کند. یک راه مفید برای دستیابی به این امر این است که روش‌ها را به ترتیب زمان در آزمایش‌ها بیان کنیم. به عنوان مثال: برای یک آزمایش بالینی، ممکن است با زمان و تاریخ شروع و پایان آزمایش شروع کنید، در ادامه، جزئیات مربوط به انتخاب بیماران (تعداد بیماران/نمونه­ ها و ..)، پیشینه تحقیق (تحقیقات گذشته، آینده یا غیره)، عوامل تصادفی (در صورتی که وجود داشته باشند)، گروه­بندی، دخالت­ها و تکنیک‌های به کار رفته در جمع­آوری، اندازه­گیری و تحلیل داده ­ها را توضیح دهید.

3. ترتیب نتایج را دنبال کنید: برای اینکه خواندن نوشته شما راحت­تر شود و جریان اطلاعات در آن بهبود یابد، ترتیب روش‌های به کار رفته را با ترتیب نتایج به دست آمده از آن روش‌ها هماهنگ کنید.

4. از زیرتیترها استفاده کنید: بخش‌های مختلف قسمت "روش‌ها" را با توجه به آزمایش‌های انجام شده جدا کنید تا خوانندگان بهتر بتوانند این قسمت را درک کنند. یک روش ممکن برای این کار این است که اهداف هر یک از آزمایش‌ها را به یک زیرتیتر (زیر بخش) تبدیل کنید. روش دیگری که می‌توان استفاده نمود، این است که نام هر یک از آزمایش‌ها به عنوان زیرتیتر انتخاب شود.

5. تمامی جزئیات لازم را با دقت هر چه تمامتر ارائه کنید: تمامی جزئیاتی را که در هنگام طراحی تحقیق یا جمع­آوری داده­ها در نظر گرفته­اید، ارائه کنید چرا که کوچکترین تغییرات در این مراحل ممکن است نتایج و تفسیرهای حاصل از آنها را تحت تاثیر قرار دهند. وقتی که از مقیاس یا معیار خاصی استفاده می‌کنید، خوانندگان دوست دارند که از اعتبار و صحت آنها مطمئن باشند. معمولاً از اطلاعات مقالات موجود برای تایید صحت و اعتبار یک مقیاس یا معیار استفاده می‌شود.

مواد، تجهیزات (ابزارهای آزمایش یا ابزار تکنیکی)، یا محرک‌های استفاده شده در آزمایش را با دقت شرح دهید. اگر تحقیق شما شامل یک نظرسنجی یا ارزیابی روانشناسانه است، به پرسشنامه، روش امتیازدهی، اعتبار مقیاس‌های به کار رفته و روایی و پایایی پرسشنامه دقت کنید و آنها را با بیان تمامی جزئیات ممکن شرح دهید.

همچنین به این اشتباه مرسوم توجه داشته باشید که معمولاً در مقالات به اندازه نمونۀ تخمینی اشاره­ای نمی‌شود. هر جا که از یک نمونه تخمینی استفاده کرده­اید اندازه آن را بیان کنید. با اینکه اندازه نمونه تخمینی قبل از آغاز تحقیق محاسبه می‌شود، بیان آن به خواننده کمک خواهد کرد که تغییرات قابل انتظار در متغیرها و تعداد نمونه­های مورد نیاز برای تشخیص تغییرات در یک محدوده قابل اطمینان را ارزیابی کند. به صورت مشابه، محاسبات انرژی به کار رفته نیز یک مسئله مهم در بخش "روش‌ها" است که باید به آن اشاره کنید.

6. به تاییدیه‌های اخلاقی اشاره کنید: اگر این امکان وجود دارد، در ابتدای بخش "روش‌ها" به این مسئله اشاره کنید که آیا تحقیق شما توسط کمیته اخلاق یا هیئت بررسی موسسات، تایید شده است یا خیر و اینکه آیا شما رضایت‌های شفاهی یا کتبی لازم را از بیماران یا اولیای آنها دریافت کرده­اید یا خیر.

7. متغیرها را مشخص کنید: به صورت واضح به متغیرهای کنترلی، متغیرهای مستقل، متغیرهای وابسته و همینطور تمامی متغیرهای اضافه­ای که ممکن است در نتیجه تحقیق شما اثرگذار بوده باشند اشاره کنید. به عنوان مثال، در یک دوره آموزشی در زمینه "نگارش روش­شناسی تحقیقات"، یک گروه از متون سنتی استفاده می‌کند و گروه دیگر یک ابزار آنلاین تعاملی را به کار می‌گیرد. با این حال، اگر برخی از شرکت­کنندگان دارای پیش­زمینه­هایی در زمینۀ چگونگی نگارش "بخش روش‌های یک مقاله تحقیقاتی" باشند، این دانش قبلی، به عنوان یک متغیر اضافی عمل می‌کند.

8. تحلیل‌های آماری: در این بخش، تمامی تحلیل‌های آماری، میزان اهمیت هر یک، و بسته­های نرم­افزاری به کار رفته برای انجام این تحلیل‌ها را شرح دهید. ممکن است نیاز باشد تا برای نگارش این قسمت، با افرادی از گروهتان که در زمینه آمار زیستی تخصص دارند، مشورت کنید. اگر از توصیه ­های یک متخصص آماری آگاه و باتجربه استفاده کرده­اید، فراموش نکنید که باید به این مسئله اشاره کرده و از او نام ببرید. در نهایت، مهم است که برای استفاده از روش آماری خاص، توجیه کافی وجود داشته باشد. به عنوان مثال باید بتوانید بگویید که چرا از تحلیل one-tailed یا two-tailed استفاده کرده­اید.

نبایدها

1. روش‌های آشنا و معروف را به صورت کامل توضیح ندهید: برای اینکه متن نهایی خلاصه باشد، از بیان جزئیات آزمایش‌هایی که به صورت متداول استفاده می‌شوند و یا در مقالات بسیار زیادی منتشر شده­اند خودداری کنید. در عوض، آزمایش‌های خاص را توضیح دهید و اشاره کنید که چرا از یک فرآیند خاص استفاده شده است. با این وجود، اگر در فرایندهای استاندارد تغییری ایجاد کرده­اید تا بتوانید از آنها برای دستیابی به اهداف خود استفاده کنید، این تغییرات را با وضوح کامل و بیان تمامی جزئیات شرح دهید.

2. از ارائه جزئیات غیرضروری پرهیز کنید: جزئیات غیرضروری که به نتیجه آزمایش ارتباطی ندارند را بیان نکنید. به عنوان نمونه، لزومی ندارد که به جزئیاتی مانند رنگ سطلی که یخ در آن نگه داشته می‌شود اشاره کنید. سعی کنید که تنها روی مسائلی تمرکز کنید که به تحقیق شما مرتبط بوده و آن را تحت تاثیر قرار میدهند.

3. معایب و مزایای روش‌های به کار رفته را بررسی نکنید: با اینکه ممکن است بیان اینکه چرا از یک روش خاص استفاده نکرده­اید و یا بیان اینکه چرا روشی که به کار برده­اید از سایر روش‌ها بهتر است بسیار اغواکننده باشد، این جزئیات را در این بخش مطرح نکنید. در قسمت "بحث" فرصت کافی برای مطرح کردن این موارد وجود خواهد داشت. از بخش "روش‌ها" تنها برای بیان جزئیات روش‌های به کار رفته در مقاله علمی استفاده کنید.

به صورت خلاصه، بخش "روش‌ها" در یک مقاله ایده­آل، می‌کوشد تا دانش علمی را، با شفافیت به اشتراک گذاشته، و استواری و اعتبار تحقیق را تایید کند. امیدوارم که این مقاله به شما در نگارش یک مقاله­ی بدون نقص کمک کند.

مقاله‌نویسی یک دانش و تخصص برقراری ارتباط با دیگران است. تمام دانشجویان، اساتید و کسانی که در زمینۀ تولید دانش فعالیت می‌کنند، باید آن را به خوبی یاد گرفته و از آن استفاده کنند. فراموش نکنید، هرچقدر که داده‌های ارزشمندی داشته باشید، بدون برقراری ارتباط با دیگران نمی‌توانید، از آن استفاده کنید.