• فرزند ناخلف هنر• •هنرجوی تئاتر دانشگاه هنر تهران • «علاقهمند و محقق در زمینه موسیقی ژانر رپ فارسی»
• مواجهه با یادآوری حقیقت و مبارزه با آن در مدار دور باطل •
بررسی دوگانهانگاری بین فیلم یادگاری(Memento) و آلبوم سیل از فرشاد
۱. گرهخوردن حافظه و هویت
فیلم ممنتو (Memento) به کارگردانی کریستوفر نولان و کانسپت آلبوم سیل به خوانندگی و آهنگسازی فرشاد، هر دو آثاری هستند که با بهرهگیری از مفاهیم روانشناختی پیچیده، مخاطب را به سفری در اعماق ذهن انسان میبرند. وجه اشتراک اصلی و بنیادین این دو اثر، تمرکز بر شخصیتهایی است که دچار اختلال حافظه هستند و در جستجوی انتقام به سر میبرند. این اشتراک، زمینهای فراهم میکند تا هر دو اثر فراتر از یک داستان ساده انتقام، به بررسی ماهیت هویت، حقیقت و معنای زندگی در غیاب حافظه بپردازند. آثاری که گاه به فلسفه زندگی بشر مدرن و ابزودیسم مدرن اشارتی مستقیم دارند. حال این اشارات به وسیله شخصیت های اصلی به وقوع میپیوندند. که در ادامه به مواردی که از نظر خودم در هر دو اثر وجود داشت به ارائه مباحثی خواهم پرداخت.
در ممنتو، با شخصیت لئونارد شلبی روبرو هستیم؛ مردی که از نوعی فراموشی پیشگستر (Anterograde Amnesia) رنج میبرد. او پس از حمله افراد ناشناس به خانه و همسرش و ضربه به سر، توانایی تشکیل خاطرات جدید را از دست داده است. جهان او هر چند دقیقه یکبار به حالت "ریست" بازمیگردد و او باید با تکیه بر یادداشتها، تتوها و عکسهای فوری، هویت خود را بازیابی کند. انگیزه اصلی او، یافتن و انتقام از قاتل همسرش است؛ فردی به نام "جان.جی". فیلم با ساختار روایی غیرخطی و معکوس، مخاطب را در وضعیت ذهنی لئونارد قرار میدهد و گرهگشایی را به یک پازل نفسگیر تبدیل میکند.
از سوی دیگر، آلبوم سیل، داستان بهمن سراسری را روایت میکند که در چرخهای بیپایان از درد و فراموشی گرفتار شده است. داستان او در حالی شروع میشود که بدون اختیار - در اولین قطعه از آلبوم یعنی هواپیما - مجبور به سقوط آزاد از یک هولپیما با چتر میشود و در جنگلی سقوط میکند و بعد از به هوش آمدن در صدد کشف حقیقت و پیدا کردن و انتقام از عامل این اتفاقات تلخ ( ب . س ) که او را رفته رفته بیشتر در خودش مشکلات غرق میکند بر می آید. اختلال حافظه او نه تصادفی، بلکه عمدی و القایی است. او در طول این چرخه، هر بار خاطرات خود را از دست میدهد و به عنوان یک فرد جدید، دوباره به دنبال یافتن و انتقام از "ب.س" (بنیانگذار شرکت بازساز) میگردد. این آلبوم، با گرهگشایی در آخرین قطعه به نام مواجهه، آشکار میکند که بهمن، قربانی سیستم خودش است و "ب.س" کسی نیست جز خود او که باعث مرگ همسرش شده. این تناقض، عمق روانشناختی اثر را دوچندان میکند. درست همانند لئوناردو که در پایان متوجه این میشود که مسبب مرگ همسرش شده و نمیتواند این مسئاه را بعد از مواجهه بپذیرد.
بنابراین، در هر دو اثر، انتقام برای عشق از دست رفته، تنها یک هدف نیست، بلکه محرکی برای ادامه حیات در یک وضعیت ذهنی نامتعادل است. لئونارد با دنبال کردن جان.جی، به زندگیاش معنا میدهد و بهمن با جستجو برای "ب.س"، به چرخه درد خود ادامه میدهد. در ادامه، به بررسی دقیقتر ساختار روایی و نحوه گرهگشایی در هر دو داستان خواهیم پرداخت.
۲. ساختار روایی و گرهگشایی(پازل معکوس و چرخه دایرهای)
فیلم ممنتو و آلبوم سیل هر دو از ساختارهای روایی نامتعارف برای روایت داستان خود استفاده میکنند، اما هر یک به شیوهای منحصر به فرد. این ساختارها مستقیماً با وضعیت ذهنی شخصیتهای اصلی مرتبط هستند و به مخاطب کمک میکنند تا گمگشتگی و ابهام آنها را درک کند.
پازل معکوس در ممنتو
کریستوفر نولان در فیلم ممنتو از یک ساختار روایی معکوس استفاده میکند. داستان با صحنه پایانی آغاز میشود (کشته شدن جان.جی - تدی) و به تدریج به سمت عقب حرکت میکند تا به ابتدای ماجرا برسد (لحظه حمله). این شیوه روایت، مخاطب را مجبور میکند تا تکههای پازل را مانند شخصیت اصلی، لئونارد، در کنار هم بگذارد.
تأثیر روانشناختی: این ساختار، به طور کامل تجربه ذهنی لئونارد را شبیهسازی میکند. مخاطب هر چند دقیقه یکبار با اطلاعات جدیدی روبرو میشود، اما نمیداند چگونه به آن رسیده است. این حس ناآگاهی، حالت پریشانی و عدم اطمینان لئونارد را به مخاطب منتقل میکند.
نحوه گرهگشایی: گرهگشایی در این فیلم به صورت تدریجی و با آشکار شدن حقایق پیشین رخ میدهد. در انتهای فیلم (که از لحاظ زمانی، ابتدای داستان است)، مخاطب متوجه میشود که لئونارد خود را فریب داده و برای فرار از حقیقت دردناک مرگ همسرش (به دست خودش با تزریق انسولین در مقادیر زیاد به بدن همسرش)، یک چرخه بیپایان از انتقام را برای خود خلق کرده است.
چرخه دایرهای در آلبوم سیل
در آلبوم سیل، ساختار روایی به شکل یک چرخه دایرهای و تکراری است. هر قطعه از آلبوم، نماینده یک مرحله از "بازسازی" است که شخصیت اصلی، بهمن، آن را طی میکند. این چرخه شامل سقوط، بقا در جنگل، بازگشت به شهر و در نهایت، رسیدن دوباره به نقطه آغاز است.
تأثیر روانشناختی: این ساختار، حس پوچی و بیهودگی را منتقل میکند. هر بار که شخصیت بهمن فکر میکند در حال پیشرفت است و به سمت هدف خود (انتقام از ب.س) حرکت میکند، در حقیقت به نقطه آغازین بازمیگردد. این تکرار بیپایان، نمادی از دام ذهنی است که بهمن در آن گرفتار شده است.
نحوه گرهگشایی: گرهگشایی در این آلبوم به شکلی انفجاری و در آخرین قطعه، مواجهه، رخ میدهد. بر خلاف ممنتو که حقیقت در بخش پایانی (زمانی) آشکار میشود، در سیل، حقیقت در لحظه رویارویی با "ب.س" فاش میشود؛ لحظهای که شخصیت اصلی متوجه میشود تمام رنجهایش کار خودش بوده است. این شوک، به طور ناگهانی تمام گرههای ذهنی و روایی آلبوم را باز میکند. البته میتوان گفت که قطعهی مواجهه دقیقاً کار همان پایان فیلم و گفتگوی تدی با لئوناردو را انجام میدهد، امّا نحوه ارائه متفاوت است.
در نهایت، هر دو اثر با استفاده از ساختارهای غیرمتعارف، به جای ارائه یک داستان ساده، تجربهای عمیق از اختلالات ذهنی را به مخاطب ارائه میدهند. ممنتو با ساختار معکوس، مخاطب را به یک کارآگاه تبدیل میکند تا پازل را حل کند، در حالی که سیل با ساختار دایرهای، حس بیهودگی و سرنوشت محتوم را در مخاطب ایجاد میکند.
۳. تحلیل شخصیتها و وضعیت روانشناختی - از خودفریبی تا خودتخریبی
هر دو اثر، ممنتو و سیل، به بررسی عمیق وضعیت روانی شخصیتهای اصلی خود میپردازند، اما با تمرکز بر دو جنبه متفاوت از اختلالات حافظه و پیامدهای آنها.
لئونارد شلبی در ممنتو: حقیقتجوییِ خودفریب
شخصیت لئونارد نمونهای کلاسیک از یک فرد دچار فراموشی پیشگستر (Anterograde Amnesia) است. او نمیتواند خاطرات جدیدی را در حافظه خود ثبت کند و هر چند دقیقه یکبار، به وضعیت پیش از حادثه بازمیگردد.
مکانیسمهای جبرانی: برای جبران این نقیصه، لئونارد سیستمی پیچیده از تتوها، یادداشتها و عکسهای فوری را ایجاد میکند. این نشانهها نه تنها به او در یادآوری حقایق کمک میکنند، بلکه در حقیقت ابزاری برای ساخت یک واقعیت دلخواه هستند. او با دستکاری این نشانهها، به خودش اجازه میدهد تا داستانی را باور کند که برایش قابل تحملتر است.
ابعاد روانشناختی: جستجوی او برای "جان.جی" یک هدف نیست، بلکه یک نیاز روانشناختی برای بقا است. انتقام، به زندگیِ بیهدف و تکراری او معنا میبخشد. لئونارد نمیتواند با حقیقت مرگ همسرش (که خودش باعث آن بوده) کنار بیاید، بنابراین به طور ناخودآگاه، یک حقیقت جعلی را برای خود میسازد و این چرخه را ادامه میدهد. این رفتار، نمایانگر یک خودفریبی عمیق است که به او امکان میدهد تا از درد فرار کند.
بهمن سراسری در سیل: سازنده و قربانی چرخهای بیپایان
شخصیت بهمن در آلبوم سیل، یک مورد پیچیدهتر است. او همزمان هم سازنده و هم قربانی سیستمی است که خودش آن را طراحی کرده. اختلال حافظه او نه تصادفی، بلکه ناشی از تزریق عمدی دارو است.
تناقض درونی: بهمن در طول آلبوم، به عنوان یک فرد رنجکشیده، در تلاش برای انتقام از "ب.س" است، در حالی که در پایان، متوجه میشود که او خودِ "ب.س" است. این تناقض درونی، ابعاد خودتخریبی شخصیت را نشان میدهد. بهمن برای کنترل و "بازسازی" دیگران، ناخواسته خود را در چرخهای از درد و فراموشی قرار داده است.
ابعاد روانشناختی: انگیزه اولیه او نجات شهر بوده، اما این هدف به تدریج به یک وسواس فکری-عملی تبدیل میشود. با از دست دادن همسرش، سیستم او از یک ابزار کنترلی به یک مکانیزم تنبیهی برای خودش و دیگران تبدیل میشود. او با پاک کردن حافظه خود و قرار گرفتن در رنج، خود را به خاطر اتفاقات گذشته مجازات میکند. این وضعیت، یک نمونه از خودآزاری روانی است که برای فرار از حس گناه و پوچی شکل گرفته. تحلیل شخصیتهای تدی و ناتالی: ابزارهای حقیقت و فریب
در جهان آشفته لئونارد، تدی و ناتالی تنها دو شخصیت فرعی نیستند، بلکه آنها نیروهای محوریای هستند که هویت، هدف و در نهایت حقیقتِ لئونارد را دستکاری میکنند. نقش آنها در داستان، آینهای از دوگانگی بین واقعیت و تصور است.
شخصیت های همراه در ممنتو
تدی (جان.جی): ابزار حقیقت تلخ
تدی، با نام واقعی جان.جی، تنها فردی است که حقیقت کامل درباره گذشته لئونارد را میداند. او یک کارآگاه پلیس فاسد است که با لئونارد برای پیدا کردن "جان.جی" اصلی همکاری میکرد.
نقش در داستان: تدی در ابتدا به عنوان یک دوست و حامی دلسوز برای لئونارد معرفی میشود. او به لئونارد کمک میکند تا اطلاعات را جمعآوری کند و به اهدافش برسد. اما در پایان، فاش میشود که او از وضعیت لئونارد سوءاستفاده میکند. تدی میداند که لئونارد به دلیل اختلال حافظهاش، هرگز واقعیت را به خاطر نمیآورد و به همین دلیل، او را درگیر یک چرخه بیپایان از انتقام میکند تا از او برای منافع شخصی خود (کشتن افراد دیگر) استفاده کند.
ابعاد روانشناختی: تدی نماد نیروی بیرونی است که حقیقت را در دست دارد اما به عمد آن را از لئونارد پنهان میکند. او آینهٔ تلخ وجود لئونارد است و نشان میدهد که چگونه یک فرد میتواند به دلیل آسیبپذیریاش، بازیچه دست دیگران قرار گیرد. تدی حقیقت را میداند (اینکه همسر لئونارد از دیابت فوت کرده و "جان.جی" اصلی مرده است)، اما برای ادامه دادن به این بازی، آن را از لئونارد مخفی میکند.
ناتالی: ابزار فریب و دستکاری
ناتالی، دوست دزد سابق شوهرش- لئونارد داد، به سرعت وارد زندگی لئونارد میشود. او از وضعیت لئونارد آگاه است و از این آسیبپذیری برای اهداف خود استفاده میکند.
نقش در داستان: ناتالی ابتدا خود را به عنوان یک قربانی معرفی میکند و از لئونارد میخواهد تا مردی که به او آسیب رسانده را پیدا کند. اما به تدریج مشخص میشود که او زنی فریبکار و دستکاریگر است. او با استفاده از حس همدردی لئونارد و ضعف حافظهاش، او را تحریک به انتقامگیری از دشمنان خود میکند.
ابعاد روانشناختی: ناتالی نماد نیروی بیرونی است که واقعیت را میسازد و به لئونارد تحمیل میکند. او در مقابل تدی قرار میگیرد؛ اگر تدی حقیقت را پنهان میکند، ناتالی یک واقعیت دروغین را خلق میکند تا به اهدافش برسد. او نمادی از این است که چگونه انسانها برای منافع خود، حتی از آسیبپذیرترین افراد هم سوءاستفاده میکنند.
جمعبندی: تدی و ناتالی هر دو به طور آگاهانه از اختلال حافظه لئونارد سوءاستفاده میکنند، اما با انگیزههای متفاوت. تدی از حقیقت استفاده میکند تا فریب دهد، در حالی که ناتالی از فریب استفاده میکند تا واقعیت را شکل دهد. وجود این دو شخصیت، ماهیت شکننده حقیقت را در دنیای لئونارد برجسته میکند و نشان میدهد که چگونه واقعیت میتواند توسط نیروهای خارجی دستکاری شود.
ارتباطات جالبی بین شخصیتهای تدی و ناتالی در ممنتو و مفاهیم مطرحشده در آلبوم سیل میشود پیدا کرد. این ارتباطات، بیشتر در سطح نقشهای روانشناختی و عملکرد ساختاری آنها در داستانها نهفته است. در آلبوم سیل، گرچه شخصیتهای مستقلی مانند تدی و ناتالی وجود ندارند، اما نقش و عملکرد آنها توسط عناصر دیگر داستان ایفا میشود.
۱. نقش دستکاری و فریب: از شخصیتهای منفرد تا سیستم
در ممنتو، تدی و ناتالی نقش نیروهای بیرونی را بازی میکنند که به طور آگاهانه از وضعیت لئونارد برای فریب و دستکاری او استفاده میکنند. آنها به او انگیزههای دروغین میدهند، حقایق را پنهان میکنند یا واقعیتهای جعلی میسازند تا لئونارد در چرخه انتقام خود باقی بماند.
در سیل، این نقش به جای اینکه بر عهده دو شخصیت باشد، توسط سیستم "بازسازی" و شخصیت خودِ بهمن ایفا میشود.
سیستم بازسازی: این سیستم همانند تدی و ناتالی، یک ساختار فریبنده است. این سیستم به بهمن (در حالت فراموشی) و دیگران امید واهی میدهد و آنها را به سمت یک هدف دروغین (انتقام از ب.س) سوق میدهد، در حالی که در حقیقت آنها را در یک چرخه بیپایان از رنج گرفتار میکند. این سیستم، به شکل ناخودآگاه، همان نقشی را بازی میکند که تدی و ناتالی به صورت آگاهانه انجام میدهند.
خودِ بهمن (ب.س): بهمن در مقام "ب.س"، همانند تدی، حقیقت را میداند اما آن را از خودش در حالت قربانیاش پنهان میکند. او آگاهانه یک چرخه را ایجاد میکند که هدفش پاک کردن حافظه است، که این عمل دقیقاً همان چیزی است که تدی در مورد لئونارد انجام میدهد؛ یعنی حذف حقیقت برای ادامه یک بازی. در این مقایسه، بهمن هم نقش فریبنده (تدی/ناتالی) و هم نقش قربانی (لئونارد) را به طور همزمان بازی میکند، که این موضوع داستان را پیچیدهتر و دردناکتر میکند.
۲. حقیقت و دروغ: پنهانسازی برای بقا
تدی و ناتالی هر دو در پنهانسازی حقیقت از لئونارد نقش دارند، زیرا میدانند که حقیقت (اینکه همسر لئونارد از دیابت فوت کرده و "جان.جی" اصلی مرده است) باعث فروپاشی او خواهد شد. آنها با این کار، به لئونارد اجازه میدهند تا به حیات ذهنی خود ادامه دهد.
در سیل، خودِ بهمن (ب.س) برای بقای خود و سیستمش، حقیقت را از خودش پنهان میکند.
او با تزریق دارو و پاک کردن حافظهاش، عمداً حقیقت را از خود دور میکند. این کار دقیقاً مانند پنهانسازی اطلاعات توسط تدی است، با این تفاوت که در اینجا پنهانکننده و پنهانشونده یک نفر هستند.
بنابراین، میتوان گفت که جنبه "ب.س" بودن بهمن همان نقش تدی را در پنهانسازی حقیقت ایفا میکند و جنبه "قربانی" بودن بهمن همان نقش لئونارد را در جستجوی حقیقت. بهمن برای ادامه حیات در این چرخه، باید نقش فریبنده را برای خودش بازی کند، که این بزرگترین تفاوت و در عین حال عمیقترین تشابه است.
۳. نتیجهگیری: تفاوت در ذات و تشابه در عملکرد
در نهایت، تفاوت اساسی این است که در ممنتو، فریب و دستکاری از خارج به شخصیت اصلی تحمیل میشود (توسط تدی و ناتالی)، در حالی که در سیل، این فریب و دستکاری درونزا و توسط خود شخصیت انجام میشود. با این حال، عملکرد آنها کاملاً مشابه است: نگه داشتن شخصیت اصلی در یک چرخه بیپایان از انتقام و جستجو، برای فرار از مواجهه با یک حقیقت دردناک. این تشابه در عملکرد، عمق روانشناختی هر دو اثر را به شدت افزایش میدهد و نشان میدهد که چگونه انسانها میتوانند به طور خودآگاه یا ناخودآگاه، خود را در دام فریب و رنج گرفتار کنند.
۴. بررسی وجوه تشابه: گرهخوردن هویت، انگیزه و واقعیت
با وجود تفاوتهای ساختاری و ماهیت اختلال حافظه، لئونارد در ممنتو و بهمن در سیل سه وجه تشابه بنیادین دارند که آنها را به یکدیگر پیوند میدهد.
۱. گمگشتگی هویتی (Loss of Identity)
هر دو شخصیت در یک بحران هویتی عمیق گرفتارند. حافظه، سنگ بنای هویت و شخصیت ماست و با از دست دادن آن، آنها در جستجوی این هستند که چه کسی بودهاند و چه کسی هستند.
لئونارد با هر بار بیدار شدن، باید هویت خود را از نو با استفاده از تتوها و یادداشتها بازسازی کند. او از گذشته خود مطمئن نیست و نمیداند کدام بخش از خاطراتش واقعی و کدام بخش جعلی است. این وضعیت، او را به یک موجود شکننده تبدیل میکند که هویتی ثابت ندارد.
بهمن نیز در چرخههای متوالی "بازسازی" هویتی ثابت ندارد. او هویت سازنده سیستم (ب.س) را فراموش کرده و به جای آن، هویت یک قربانی را میپذیرد. این گمگشتگی هویتی در نهایت به یک پارادوکس ویرانگر منجر میشود، زیرا او متوجه میشود که هویت قربانیاش در تضاد با هویت اصلیاش است.
۲. انتقام به عنوان محرک (Revenge as a Catalyst)
برای هر دو شخصیت، انتقام تنها یک هدف نیست، بلکه تنها انگیزه برای ادامه زندگی و فرار از پوچی است. در غیاب حافظه پایدار، انتقام تبدیل به نخ تسبیحی میشود که لحظات زندگی آنها را به هم وصل میکند.
لئونارد خود را در یک ماموریت ابدی برای یافتن قاتل همسرش ("جان.جی") میبیند. این جستجو به زندگی بیمعنای او معنا میدهد. او به قدری به این هدف وابسته است که در نهایت، آگاهانه تصمیم میگیرد دروغ را ادامه دهد تا بتواند همچنان به این جستجو بپردازد.
بهمن نیز با انگیزه انتقام از "ب.س" است که رنجهای فیزیکی و روانی را تحمل میکند. این آتش انتقام، به او نیروی لازم برای پشت سر گذاشتن درد و رنج "سیل" و "بیمارستان" را میدهد. او به صراحت بیان میکند که "اگه که آتیش انتقام نبود توم، همون اول خودم رو حذف میکردم."
۳. جستجو برای حقیقت (Search for Truth)
هر دو شخصیت، قهرمان یک سفر درونی برای کشف حقیقت هستند. این سفر نه تنها به دنبال حقایق بیرونی، بلکه به دنبال کشف حقیقت وجودی خودشان است.
لئونارد در تلاش برای کشف قاتل واقعی، در حقیقت در حال تلاش برای کشف یک حقیقت دردناک درباره خودش است. او به طور ناخودآگاه میداند که حقیقت به قدری تلخ است که ممکن است او را از پا درآورد، به همین دلیل از رسیدن به آن فرار میکند.
بهمن در جستجوی "ب.س" برای انتقام، در واقع به دنبال حقیقت رنجهای خود است. او میخواهد بداند چرا این رنجها بر او تحمیل شدهاند. کشف این حقیقت در آهنگ مواجهه به او شوکی وارد میکند که نشان میدهد منشأ تمامی دردها خود او بوده است.
در هر دو داستان، این جستجو برای حقیقت در نهایت به کشف یک پارادوکس ویرانگر منجر میشود؛ اینکه دشمنی که به دنبالش بودند، در واقع خودِ آنها بودهاند. این حقیقت، سنگینترین بار روانشناختی را بر دوش شخصیتها میگذارد.
۵. بررسی وجوه تفاوت - از منشأ اختلال تا حقیقت نهایی
با وجود تشابههای بنیادین، فیلم ممنتو و آلبوم سیل از سه جهت کلیدی با یکدیگر متفاوت هستند که به آنها هویت منحصربهفردی میبخشد.
۱. منشأ اختلال حافظه: تصادفی در برابر عمدی
این مهمترین تفاوت میان دو اثر است.
در ممنتو، اختلال حافظه لئونارد تصادفی و ناشی از یک حادثه فیزیکی (ضربه به سر) است. او کنترلی بر وضعیت خود ندارد و تنها میتواند با آن سازگار شود. این تصادف، او را به یک قربانی تبدیل میکند که در تلاش برای بازپسگیری بخشی از زندگی عادیاش است.
در سیل، اختلال حافظه بهمن عمدی و القایی است. او خودش خالق این وضعیت است و از طریق تزریق دارو، آگاهانه حافظه خود را پاک میکند. این عمل، از یک سو، ابزاری برای کنترل دیگران و از سوی دیگر، یک مکانیسم خودآزاری است که برای فرار از گناه و پوچی طراحی شده است.
۲. هدف نهایی: انتقام در برابر شکستن چرخه
هدف نهایی شخصیتها، مسیر داستان را به طور کامل تغییر میدهد.
هدف لئونارد در ممنتو، کشف و انتقام از قاتل همسرش است. هرچند که در پایان متوجه میشویم این یک انگیزه دروغین است، اما در تمام طول فیلم، لئونارد با این هدف زندگی میکند. هدف او بیرونی و متمرکز بر یک شخص است.
هدف بهمن در سیل، در ابتدا انتقام از "ب.س" است، اما با گرهگشایی داستان، هدف واقعی به شکستن یک چرخه بیپایان از درد و رنج تبدیل میشود. هدف او درونی و متمرکز بر یک سیستم و وضعیت است، نه یک شخص. او به دنبال راهی برای پایان دادن به این تکرار است.
۳. جنس حقیقت: پنهانشده در برابر خلقشده
ماهیت حقیقتی که هر شخصیت به دنبال آن است، نیز با هم متفاوت است.
در ممنتو، حقیقت پنهانشده است. حقیقت این است که همسر لئونارد از دیابت مرده و لئونارد خودش "جان.جی" اصلی را کشته است. این حقیقت در گذشته رخ داده و باید توسط لئونارد و مخاطب کشف شود.
در سیل، حقیقت خلقشده است. بهمن خودش این واقعیت دردناک (چرخههای "بازسازی") را برای دیگران و در نهایت برای خودش خلق کرده است. او دشمن را ساخته و سپس خودش را در دامی که ایجاد کرده، گرفتار میکند.
این تفاوتها، هر دو اثر را از یکدیگر متمایز میکند. ممنتو یک تریلر روانشناختی در مورد گمگشتگی و فریب بیرونی است، در حالی که سیل یک داستان پیچیده درباره خودتخریبی و یک چرخه درونی از رنج است.
۶. سایکوپاتولوژی و خودفریبی: مکانیزمهای دفاعی در برابر حقیقت
در روانشناسی، خودفریبی (Self-Deception) به فرایندی گفته میشود که در آن فرد، ناخودآگاهانه، یک حقیقت را رد میکند یا به یک باور نادرست دل میبندد تا از درد یا اضطراب ناشی از مواجهه با واقعیت فرار کند. این پدیده در هر دو شخصیت، لئونارد و بهمن، به شکلی ویرانگر به نمایش گذاشته میشود.
خودفریبی در لئونارد: فرار از گناه
لئونارد با یک حقیقت غیرقابل تحمل روبرو است: او همسرش را کشته است. اگر با این واقعیت مواجه شود، هویت و زندگیاش به طور کامل فرو خواهد پاشید.
مکانیسم دفاعی: او برای فرار از این درد، از مکانیسم خودفریبی روانشناختی استفاده میکند. او به جای پذیرش مسئولیت، یک دروغ بزرگ برای خودش خلق میکند. این دروغ این است که قاتل همسرش "جان.جی" است و او باید به دنبال انتقام باشد.
تحلیل روانشناختی: با دستکاری یادداشتها و تتوهایش، او به طور ناخودآگاه داستان را به شکلی تغییر میدهد که بتواند در این دروغ زندگی کند. برای او، واقعیت همان چیزی است که به او کمک میکند تا به زندگی ادامه دهد. این پدیده را میتوان نوعی خودآزاری دانست؛ زیرا او خود را در یک چرخه بیپایان از درد و رنج نگه میدارد تا با گناه اصلی روبرو نشود. لئونارد به قدری به این دروغ وابسته است که در نهایت، آگاهانه تصمیم میگیرد آن را ادامه دهد. او میگوید: "من باید باور کنم که همسرش نجات پیدا کرده بود تا بتوانم او را دوباره از دست بدهم، اگر نه... چه دلیلی برای ادامه دارم؟"
خودتخریبی در بهمن: مجازاتِ خود
بهمن نیز با یک حقیقت دردناک روبرو است: سیستم کنترلی که برای نجات شهر ایجاد کرده بود، نه تنها شهر را نجات نداد، بلکه همسرش را نیز از او گرفت.
مکانیسم دفاعی: او از مکانیسم خودتخریبی استفاده میکند. بهمن به طور ناخودآگاه، خود را در چرخه رنجی که برای دیگران طراحی کرده بود، گرفتار میکند. او با تزریق دارو و پاک کردن حافظهاش، خود را مجازات میکند. او برای رهایی از درد گناه و مسئولیت مرگ همسرش، به جای فرار، به درد فیزیکی و روانی پناه میبرد.
تحلیل روانشناختی: این چرخه، نمادی از آزادیِ از دست رفته و سرنوشت محتوم است. بهمن با هر بار پاک کردن حافظهاش، فرصتی برای شروع دوباره پیدا میکند، اما هر بار نیز به همان نقطه تاریک بازمیگردد. او با این کار، هم خود را مجازات میکند و هم به خودش اجازه میدهد تا لحظهای از گناه فرار کند. این تناقض درونی، او را به یک شخصیت تراژیک تبدیل میکند؛ کسی که برای رهایی، خودش را در یک زندان ابدی قرار میدهد.
در نهایت، هر دو شخصیت از فریب استفاده میکنند تا با دردهای خود کنار بیایند. لئونارد خود را فریب میدهد تا از گناهی که مرتکب شده فرار کند، در حالی که بهمن خود را فریب میدهد تا از مسئولیتی که نتوانسته تحمل کند رها شود. هر دو داستان به ما نشان میدهند که چگونه ذهن انسان، برای بقا، میتواند به پیچیدهترین و دردناکترین مکانیسمهای دفاعی روی آورد. این خودفریبی، آنها را در یک چرخه بیپایان از رنج نگه میدارد که هرگز به آرامش واقعی ختم نمیشود.
۷. روانکاوی «پایان»: انتخاب میان حقیقت و فریب
لحظه پایانی در ممنتو و سیل، عمیقترین تفاوتهای فلسفی و روانشناختی آنها را آشکار میکند. هر دو شخصیت با حقیقت روبرو میشوند، اما انتخاب آنها برای واکنش به آن، مسیرهای متفاوتی را نشان میدهد.
پایان ممنتو: انتخاب آگاهانه برای ادامه فریب
در پایان فیلم ممنتو، لئونارد با یک حقیقت تلخ مواجه میشود: "جان.جی" اصلی مرده است و او از مدتها پیش، به دلیل اختلال حافظه خود، ناخواسته در یک چرخه بیپایان از انتقامگیری گرفتار شده است. او متوجه میشود که تدی (جان.گ) از او سوءاستفاده کرده و او را به یک بازیچه تبدیل کرده است.
لحظه گرهگشایی: گرهگشایی در ممنتو به شکل یک انتخاب آگاهانه است. لئونارد میداند که اگر حقیقت را بپذیرد، باید با گناه مرگ همسرش (که خودش باعث آن بوده) روبرو شود و دلیل زندگیاش را از دست میدهد.
تحلیل روانشناختی: در این لحظه، لئونارد تصمیم میگیرد که به جای پذیرش واقعیت، دروغ را ادامه دهد. او با سوزاندن عکس تدی و نوشتن یادداشتی که "تدی را پیدا کن و بکش"، یک چرخه جدید از انتقام را آغاز میکند. این انتخاب نشاندهنده یک مکانیسم دفاعی خودتخریبی است که در آن فرد، برای بقای روانشناختی خود، ترجیح میدهد در یک حقیقت جعلی زندگی کند تا با واقعیت دردناک روبرو نشود. لئونارد به "ناآگاهی خودخواسته" پناه میبرد تا بتواند به زندگی ادامه دهد.
پایان سیل: مواجهه با واقعیتِ خودساخته
در پایان آلبوم سیل (در آهنگ مواجهه)، بهمن به محل شرکت "ب.س" میرسد تا انتقام بگیرد. در این لحظه، او با یک ویدیو از خودش روبرو میشود که در آن، بمن واقعی، تمامی ماجرا و چرخههای "بازسازی" را توضیح میدهد.
لحظه گرهگشایی: گرهگشایی در سیل به شکل یک مواجهه انفجاری و شوکآور است. بهمن در یک لحظه متوجه میشود که دشمنی که به دنبالش بوده، خودِ او بوده است. تمامی رنجها، دردها و سختیها، توسط خودش طراحی و بر او تحمیل شدهاند.
تحلیل روانشناختی: این پایان، نمادی از بازگشتِ سرکوبشدهها به خودآگاه است. بهمن با تمام وجودش از این حقیقت فرار میکرد، اما در نهایت، حقیقت به او هجوم میآورد. این لحظه، اوج خودتخریبی است. او با ساختن این سیستم، نه تنها دیگران، بلکه خود را نیز به یک زندان ابدی تبدیل کرده است. در نهایت، او در یک پارادوکس ویرانگر گرفتار میشود: او در تلاش برای کنترل دیگران، اختیار خود را از دست میدهد و به قربانی سیستم خودش تبدیل میشود.
پایان این دو اثر، دو دیدگاه متفاوت را به نمایش میگذارد:
ممنتو بر اختیار انسان در انتخاب حقیقت یا دروغ تأکید میکند. لئونارد آگاهانه انتخاب میکند که در فریب زندگی کند.
سیل بر جبر و سرنوشت محتوم تأکید میکند. بهمن، هرچقدر هم که فرار کند، در نهایت مجبور به مواجهه با حقیقتی است که خودش خلق کرده است.
هر دو پایان به ما میآموزند که فرار از حقیقت، هرگز به آرامش ختم نمیشود و تنها راه رهایی، مواجهه با آن است.
۸. نتیجهگیری روانشناختی: در هزارتوی حافظه، میان حقیقت و سایه
تحلیل تطبیقی فیلم ممنتو و آلبوم سیل، ما را به این نتیجه میرساند که هر دو اثر، ورای تفاوتهای ژانری و ساختاری، آینهای از وضعیت تراژیک انسان مدرن هستند؛ انسانی که در جستجوی هویت و معنا، در چرخهای از رنج و پوچی گرفتار میآید. این دو داستان، به شکل هنرمندانهای، ماهیت شکننده هویت و نقش حیاتی حافظه در شکلدهی به آن را به تصویر میکشند.
در جهان هر دو شخصیت، حافظه نه یک حقیقت ثابت، بلکه یک سازه انعطافپذیر و آسیبپذیر است. لئونارد با استفاده از تتوها و یادداشتها، واقعیتی جعلی را برای خود میسازد تا از بار گناه فرار کند. بهمن نیز با تزریق دارو، حافظه خود را پاک میکند تا از درد مسئولیت وبا حتی پوچی مفرط رها شود. این مکانیسمها، نشان میدهند که چگونه ذهن انسان میتواند برای بقا، خود را فریب دهد و از مواجهه با حقایق دردناک اجتناب کند. هر دو شخصیت در نهایت به یک پارادوکس ویرانگر میرسند: دشمنی که به دنبالش بودند، در واقع خودشان بودند. این کشف، سنگینترین بار را بر دوش آنها میگذارد و نشان میدهد که فرار از خود، هرگز به آرامش ختم نمیشود.
با این حال، تفاوتها در این دو اثر نیز حائز اهمیت است. ممنتو با تمرکز بر فریب بیرونی (توسط تدی و ناتالی)، بر آسیبپذیری انسان در برابر دستکاری دیگران تأکید میکند. لئونارد به دلیل وضعیت خود، بازیچه دست اطرافیانش میشود. اما سیل با تمرکز بر خودتخریبی، به ما میآموزد که انسان میتواند خالق رنج و زندان خود باشد. بهمن در تلاش برای کنترل دیگران، اختیار خود را از دست میدهد و در یک چرخه بیپایان از رنج گرفتار میشود.
در نهایت، هر دو داستان یک پیام مشترک دارند: رهایی از رنج، نه با انتقام از دیگری، بلکه با مواجهه با حقیقت وجودی خود حاصل میشود. لئونارد با انتخاب آگاهانه برای ادامه فریب، خود را در جهنمی ابدی از ناآگاهی نگه میدارد. بهمن نیز، هرچند که در نهایت با حقیقت روبرو میشود، اما بهایی سنگین برای این کشف میپردازد. این دو اثر، تلنگری هستند که به ما یادآور میشوند، گمگشتگی در هزارتوی حافظه، تنها با پذیرش خود و مسئولیتپذیری در برابر انتخابها، قابل درمان است.
به قلم: هاشم رحیمی
مهرماه سال هزار و چهارصد و چهار شمسی
مطلبی دیگر از این انتشارات
• غرق شدن در سونامی انکار در خارج از جزیرهی حقیقت •
مطلبی دیگر در همین موضوع
چیزهایی که حیوان ها از انسان ها می دانند
افزایش بازدید بر اساس علاقهمندیهای شما
چطور میتوان دوباره کیفیت زندگی را پس گرفت؟