آیا استارتاپ‌ها به وکیل یا حقوق‌دان نیاز دارند؟
مقدمه
استارتاپ (start up) در لغت به معنای شروع کسب‌وکار (a newly established business) و در قالب فعل به معنای شروع سرمایه‌گذاری و قبول تعهد به‌ویژه در عرصۀ تجارت و کسب‌وکار (to embark on a venture or undertaking, especially a commercial one) است.
کسب‌وکارها در آغاز فعالیت نکته‌ها و عوامل متعددی را مدنظر قرار میدهند. از آخرین نکته‌هایی که در هر استارتاپ محل توجه قرار می‌گیرد، ایجاد واحد حقوقی یا بهره‌گیری از مشاورۀ فردی حقوق‌دان است.
در اصل، سؤالی که مطرح می‌شود، این است که آیا حضور وکیل یا حقوق‌دان در ابتدای تأسیس هر کسب‌وکار کوچک ضروری است یا خیر.
بدیهی است تدقیق و بررسی چگونگی عملکرد و دلایل موفقیت و شکست هر استارتاپ به‌طورکلی در این مقال نمی‌گنجد و علل شکست یا موفقیت ممکن است از جنبه‌های مختلفی مانند جنبه‌های تجاری، بازاریابی، سیاست‌های مالی و مالیاتی و... مدنظر قرار گیرد.
در تحقیقی، درصد علت‌های شکست هر استارتاپ به‌شرح تصویر زیر ارائه شده است:
هر کسب‌وکار نوپا باید از منظر حقوقی سه سؤال اصلی را مدنظر داشته باشد:
ـ مقررات و قواعد آمره: بررسی قانونمندبودن کسب‌وکار، حقوق و تکالیف آن در قبال دولت و مقررات مربوط به کسب‌وکار؛
ـ اشخاص ثالث: اطلاع از روابط قانونی حاکم با طرفین قرارداد و اشخاص ثالث و مشتریان مرتبط با کسب‌وکار؛
ـ کارکنان: شناسایی قرارداد استخدامی با کارکنان و قواعد حاکم بر حقوق کار.
در این متن هدف آن است تا به‌صورت مختصر چالش‌ها و دغدغه‌های حقوقی استارتاپ‌ها و موضوع‌های مرتبط با آن را از منظر حقوقی، بررسی کنیم.
بررسی موضوع‌های حقوقی مرتبط با کسب‌وکار
۱. مقررات و قواعد آمره
الف. تأسیس شرکت
انتخاب نوع و ساختار شرکت متناسب با موضوع فعالیت از دیگر موضوع‌های مهم است. در تأسیس شرکت باید به نکته‌های زیر توجه نمود:
ـ نوع و ساختار؛
ـ سرمایه؛
ـ تدوین اساسنامه؛
ـ تبیین فرایند تغییر در اساسنامه؛
ـ ترکیب اعضای هیئت‌مدیره؛
ـ صلاحیت و حدود اختیارات؛
ـ تعیین سقف برای تصمیم‌گیری در برخی موارد خاص؛
ـ حق رأی و نحوۀ تصمیم‌گیری.
در این خصوص پیشنهاد می‌شود درصورتی‌که شروع کسب‌وکار هم‌زمان با پیوستن سرمایه‌گذار به شرکتِ موجود است و شرکت جدیدی تأسیس نمی‌شود، قبل از انتقال سهام شرکت مدنظر، تغییرات اساسنامه، چگونگی تصمیم‌گیری و ترکیب اعضای هیئت‌مدیره طی قراردادی با سرمایه‌گذار مشخص گردد.
ب. طرح توجیهی کسب‌وکار
تهیۀ طرح توجیهی کسب‌وکار نیازمند شناسایی زوایای حقوقی نوع کسب‌وکار و پیش‌بینی طرح واقعی و نزدیک به شرایط حاکم است.
پ. تطبیق فعالیت با قواعد و مقررات آمرۀ حاکم بر کسب‌وکار
در این مرحله بررسی قانون‌های موجود، تطابق با مقررات (compliance)، مذاکره با اتحادیه‌های مرتبط، اخذ مجوزهای فعالیت در آن حوزه، شناسایی خلأهای قانونی ضروری است.
ت. حفاظت از دارایی‌ها
از مسائل بسیار مهم هر استارتاپ دارایی‌های آن خصوصاً دارایی‌های فکری است.
تهیۀ فهرستی از اموال منقول و غیرمنقول، درنظرگرفتن قراردادهای بیمه و حفاظت از آن‌ها از نکته‌های حقوقی‌ای است که غالباً در استارتاپ‌ها مغفول می‌ماند.
علاوه بر دارایی‌های مادی، مهم‌ترین مسائل در خصوص دارایی‌های معنوی به‌شرح زیر است:
ـ حقوق مالکیت معنوی و ثبت آن از جمله ثبت طرح‌های صنعتی، اختراع‌ها، کپی‌رایت طرح‌ها، تصاویر، ثبت نرم‌افزارها؛
ـ ثبت نام دامنه؛
ـ ثبت علامت تجاری؛
ـ ثبت لوگو؛
ـ خرید نام‌های دامنه‌های مرتبط یا مشابه با نام دامنۀ موضوع فعالیت.
نکته‌های پیش‌گفته از مهم‌ترین زوایای حقوقی حفظ دارایی‌های فکری هر استارتاپ است که غالباً در آخرین اولویت قرار می‌گیرد و گاه سوء‌استفادۀ اشخاص ثالث مانند ثبت نام دامنه و علامت و تبعات قانونیِ دادن وجه به دارندۀ آن یا اقامۀ دعوی علیه ایشان را به‌دنبال دارد.
برخی ملزومات شروع کسب‌وکار در هر استارتاپ:
ـ اخذ مجوزهای مربوط به حقوق فکری مانند مجوزهای ارشاد؛
ـ مجوز نرم‌افزار (شامد)؛
ـ مجوز نشر دیجیتال؛
ـ مجوز انفورماتیک نرم‌افزارهای کسب‌وکار؛
ـ عنداللزوم مجوزهای اینماد؛
ـ بهره‌برداری نرم‌افزار؛
ـ ساجات و... .
بی‌توجهی به حفظ دارایی‌های فکری گاه موجب می‌شود که مراجع قانونی به‌دلیل نبود مجوزهای لازم یا سوء‌استفادۀ اشخاص ثالث از کسب‌وکار، فعالیت آن را متوقف کنند.
۲. اشخاص ثالث
الف. مذاکره با سرمایه‌گذار و انعقاد قرارداد
بیشتر کارآفرینان دارای ایده، مهم‌ترین هدف خود را یافتن سرمایه‌گذار معتبر می‌دانند. بدیهی است به‌دلیل کمبود منابع مالی، اصلی‌ترین عامل موفقیت هر کسب‌وکار، سرمایه است. همواره کارآفرینان به‌اشتباه تصور می‌کنند مسائل حقوقی اهمیت اندکی دارند و در اولویت نیستند (legal issues can be dealt with it later)؛ درحالی‌که مهم‌ترین گام بعد از یافتن سرمایه‌گذار، تخصیص اولویت به مسائل حقوقی است. هر استارتاپ هم‌زمان و هم‌گام با آغاز فرایندهای توافق با سرمایه‌گذار، تأسیس شرکت و طراحی طرح توجیهی کسب‌وکار و ادامۀ مسیر، باید به مسائل حقوقی توجه کند.
مهم‌ترین عناوین و رئوس کلی حقوقی در ایجاد هر استارتاپ و فرایند کسب‌وکار شامل (و نه محدود به) نکته‌های زیر است:
از مسائل بسیار مهم در مذاکره با سرمایه‌گذار، انعقاد قرارداد مشارکت و چگونگی فروش سهام یا تأسیس شرکت است.
از نکته‌های مهم در این حوزه می‌توان به سرفصل‌های زیر اشاره نمود:
ـ نحوۀ تزریق سرمایه به کسب‌وکار؛
ـ چگونگی انتقال سهام؛
ـ هم‌زمان‌بودن پرداخت‌ها با مراحل انتقال؛
ـ توافق با سرمایه‌گذار در زمینۀ فرایند اجرایی کسب‌وکار؛
ـ ترکیب اعضای هیئت‌مدیره؛
ـ نوع سهام منتقل‌شده؛
ـ تعیین حدود و ثغور سهام ممتاز؛
ـ چگونگی فرایند خروج سرمایه‌گذار؛
ـ انتقال سهام به غیر؛
ـ شرایط ورود سرمایه؛
ـ افزایش سرمایه؛
ـ فروش و تبدیل سهام؛
ـ الزام سهام‌داران به فروش سهام خود (drag along)؛
ـ تعیین معیارهای دقیق ارزش‌گذاری سهام و دارایی‌ها.
ب. پیش‌بینی شرایط و قوانین برای کسب‌وکار
هر کسب‌وکار باید دارای شرایط و قوانین مرتبط با موضوع فعالیت باشد که در ابتدای همکاری با اشخاص ثالث به اطلاع ایشان برسد و اشخاص ثالث خواه به‌صورت قرارداد و مکتوب، خواه به‌صورت آنلاین و در وب‌سایت مربوط به کسب‌وکار، آن‌ها را بپذیرند و درباره‌شان توافق کنند.
پ. حل‌وفصل اختلافات
درنظرگرفتن شیوه‌های حل‌وفصل اختلاف‌ها از نکته‌های بسیار مهمی است که استارتاپ‌ها تا زمان بروز مشکل هیچ توجهی به آن نمی‌کنند. (it is always wise to consider the divorce before the marriage)
هر موضوع قرارداد حسب جایگاه و نقش استارتاپ در آن با مشاورۀ متخصصان حوزۀ حقوقی شیوۀ حل‌وفصل متفاوتی دارد. بدیهی است درنظرگرفتن راهکار حل‌وفصل اختلاف‌ها پیش از بروز آن‌ها از عوامل مهم در پیشگیری از بروز مسائل پیچیده تر است؛ زیرا از سردرگمی و اطالۀ زمان جلوگیری خواهد کرد.
داشتن استراتژی دفاع در حل‌وفصل اختلاف‌ها با مخاطبان مختلف استارتاپ از جمله کارکنان، مشتریان، پیمانکاران، فروشندگان از عوامل مهم در مدیریت ریسک هر استارتاپ است.
۳. کارکنان
الف. جذب نیروی انسانی
موفقیت هر استارت آپ در گرو بازیگران طرح کسب‌وکار آن یعنی کارکنان آن است.
شاید در بدو امر جنبۀ حقوقی این بخش پنهان باشد؛ اما برای حفظ سرمایۀ کار استارتاپ باید به نکته‌های زیر توجه کرد:
ـ نحوۀ انعقاد قراردادهای پرسنل خصوصاً اشخاص کلیدی و مدیران ارشد؛
ـ اهمیت تنظیم قرارداد رازداری و حفظ محرمانگی با این افراد؛
ـ درنظرگرفتن راه‌های جبران خسارت‌ها و تعیین وجه التزام برای نقض تعهدات؛
ـ درنظرگرفتن شیوه‌های پرداخت عادلانه برای قطع خدمات افراد کلیدی و مدیران ارشد؛
ـ قراردادهای کار و نکته‌های مهم حقوقی هنگام جذب نیرو و استخدام در استارتاپ‌ها؛
ـ سهام تشویقی افراد کلیدی و نحوۀ تخصیص آن.
توجه به نکته‌های پیش‌گفته هر کسب‌وکار را در رسیدن به اهداف تعیین‌شده یاری می‌نماید و پیشگیری‌های قانونی لازم را باتوجه‌به شرایط و نحوۀ فعالیت، روابط با اشخاص ثالث و کارکنان هر کسب‌وکار، به‌عمل می‌آورد.
نگارنده: رافونه محمدی
وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی
مطلبی دیگر از این انتشارات
معرفی و بررسی ۳ ابزار کد باز مناسب تحلیل و هوش تجاری
مطلبی دیگر از این انتشارات
عزیزم کجایی؟
مطلبی دیگر از این انتشارات
هنر برگزاری جلسه مفید و مختصر