اصول شکسته‌نویسی در زبان فارسی

ازآنجاکه معمولاً در فضای وب و به‌ویژه پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی به‌صورت محاوره و شکسته می‌نویسیم، بهتر است برای آن، اصول و قواعدی در نظر بگیریم و برای بهبود نوشتارمان براساس آن اصول تلاش کنیم تا شکسته‌نویسی هم قانونمند شود و قانونمند بماند.

شکسته‌نویسی چیست؟

شکسته‌نویسی یا دستور خط گفتاری، به شکل نوشتاری کلمات مطابق با زبان گفتار یا محاوره گفته می‌شود. با غلبۀ زبان گفتار بر زبان نوشتار، بسیاری از قواعد آوایی، نحوی و تصویری خط فارسی تغییر می‌کند. درواقع، شکسته‌نویسی روشی است که با آن زبان محاوره‌ای را به دنیای نوشتن وارد می‌کنیم. به بیان ساده‌تر، یعنی همان‌طور که حرف می‌زنیم، بنویسیم.

برای شکسته‌نویسی، کدام قاعده را پیشنهاد می‌کنیم؟

احتمالاً هر قاعده‌ای برای شکسته‌نویسی در زبان فارسی در نظر بگیریم، بین علما اختلاف‌نظر می‌افتد، ولی اگر قرار باشد به‌خاطر این اختلاف‌نظرها هیچ قاعده‌ای را در نظر نگیریم، شکسته‌نویسی از راه به در می‌شود.

به نظر می‌رسد قاعدۀ کاهش هجایی (بخش) واژه‌ها که علی صلح‌جو در کتاب اصول شکسته‌نویسی خود مطرح کرده است قاعدۀ خوب و قابل قبولی است؛ چراکه به کوتاه‌‌شدن متن‌هایمان کمک می‌کند.

در ادامه سعی کرده‌ایم فهرستی از واژه‌ها و ترکیب‌هایی که قاعده‌ای برای شکسته ‌نوشته شدن یا نشدن دارند تهیه کنیم. شاید این فهرست‌ ناقص باشد، به همین دلیل اگر شما هم قاعده‌ای از شکسته‌نویسی می‌دانید که می‌تواند به آن اضافه شود، در قسمت دیدگاه‌ها بنویسید تا آن را هم اضافه کنیم.

چه زمانی شکسته بنویسیم و چه زمانی شکسته ننویسیم؟

واژه‌های زبان فارسی، از نظر تعداد هجا (بخش) به چهار دستۀ کلی تقسیم‌بندی می‌شوند:

1. تک‌هجایی: مانند در و باد و...
2. دوهجایی: مانند دیوار و یخچال و...
3. سه‌هجایی: مانند پنجره و نانوایی و...
4. چهارهجایی: مانند هندوانه و دانش‌آموز و...

واژه‌هایی را می‌توان شکسته نوشت که صورت گفتاری‌شان در مقایسه با صورت نوشتاری، هجای کمتری داشته باشد، در غیر این صورت نیاز به شکسته‌نویسی نیست.

• شکسته نوشته شود: واژه‌هایی مثل هندوانه، می‌خواهم، می‌گویم و... را باید به‌صورت هندونه، می‌خوام، می‌گم و... نوشت.
• شکسته نوشته نشود: واژه‌هایی مثل ران، نان، خانه و... را نباید به‌صورت رون، نون، خونه و... نوشت.

راستی شاید نوشتۀ فهرست اصول درست‌نویسی و رعایت علائم نگارشی برای شما جالب باشد. پیشنهاد می‌کنم آن را بخوانید.

واژه‌هایی که باید شکست

۱. فعل‌های مضارع

فعل‌های مضارع که معمولاً حالت نوشتار و گفتار آن با هم متفاوت است، یعنی سه‌هجایی هستند و در حالت گفتار یک هجای آن حذف می‌شود.

• غلط: می‌روم، می‌خواهم، می‌گویم و...
• درست: می‌رم، می‌خوام، می‌گم و...

۲. ضمیرهای ملکی پیوسته

صورت گفتاری ضمایر ملکی پیوسته به واژه‌های مختوم به حرف الف باید به‌صورت شکسته نوشته شوند.

• غلط: غذایم، صدایم و... .
• درست: غذام، صدام و... .

صورت گفتاری ضمایر ملکی پیوسته به واژه‌های مختوم به حرف واو باید به‌صورت شکسته نوشته شوند.

• غلط: پتویم، عمویم و...
• درست: پتوم، عموم و...

صورت گفتاری ضمایر ملکی پیوسته به واژه‌های مختوم به «های» غیرملفوظ باید به‌صورت شکسته نوشته شوند.

• غلط: خاله‌ام، نامه‌ام و...
• درست: خاله‌م، نامه‌م و...

۳. ضمیرها

ضمیرها هنگامی که با حروف اضافه، به‌ویژه حرف اضافۀ «به»، بیایند، شکسته نوشته می‌شوند.

• غلط: به‌اِم، به‌اش و... .
• درست: بهم، بهش و... .

ضمیرهای شخصی وقتی بعد از «از» می‌آیند بهتر است شکسته نوشته شوند.

• غلط: از من، از تو و... .
• درست: ازم، ازت و... .

واژه‌هایی که نباید شکست

۱. فعل‌های مضارع

همان‌طور‌که گفتم، فعل‌های مضارع معمولاً شکسته می‌شوند، اما برخی از آن‌ها هم شکسته نمی‌شوند.

• مثال: آوردن، خوابیدن و...

۲. فعل‌های ماضی نقلی و ماضی بعید

فعل‌های ماضی نقلی و ماضی بعید برای خوانایی بهتر، حتی اگر هجا هم از آن‌ها کم شود، شکسته نوشته نمی‌شوند.

• مثال: می‌خورم، می‌روم/می‌رم و... .

۳. ضمیرهای ملکی پیوسته

ضمیرهای ملکی پیوسته، در حالت مفرد، صورت نوشتار و گفتار یکسانی دارند.

• غلط: کتاب‌ام، کتاب‌اش و... .
• درست: کتابم، کتابش و... .

دوم شخص و جمع محترمانه

دوگانه‌های بفرمایید/بفرمایین، میل کنید/میل کنین، بنویسید/بنویسین و بشینید/بشینین چون ازنظر تعداد هجا، در نوشتار و گفتار تفاوتی ندارند، بهتر است به‌صورت اولشان (بفرمایید، میل کنید و...) نوشته شوند.

نشانۀ جمع

نشانۀ جمع «ها»، در ضمیر ملکی پیوسته سبب کاهش هجا نمی‌شود، پس نباید آن را شکسته نوشت.

• غلط: کتابا، درختا و...
• درست: کتاب‌ها، درخت‌ها و...

است

واژۀ «است» صورت سوم‌شخص مصدر فرضی استیدن، در گفتار معمولاً به کسره تبدیل می‌شود و بنا بر قاعدۀ کاهش هجا، «است» باید به همان صورت باقی بماند، ولی در خیلی مواقع شاهد تغییر آن به «ه» هستیم که باعث ایجاد غلط هکسره می‌شود.

• غلط: هوا سرده.
• درست: هوا سرد است.

را

در واژۀ «را» بنا بر قاعدۀ کاهش هجا، تفاوتی در تعداد هجا در نوشتار و گفتار نیست، پس باید به‌صورت «را» نوشته شود نه «رو»، ولی در بسیاری از مواقع شاهد تغییر آن به شکل «رو» هستیم.

• غلط: لباس رو تمیز کن/لباسو تمیز کن.
• درست: لباس را تمیز کن.

هم

در واژۀ «هم» بنا بر قاعدۀ کاهش هجا، تفاوتی در تعداد هجا در نوشتار و گفتار نیست، پس باید به‌صورت «هم» نوشته شود، ولی در بسیاری از مواقع شاهد تغییر آن به شکل سرِهم هستیم.

• غلط: هنوزم می‌شه بخشید.
• درست:هنوز هم می‌شه بخشید.

برخی موارد خاص

قاعدۀ اصلی شکسته‌نویسی همان کاهش هجایی است که گفتم. با این حال برخی واژه‌ها و ترکیب‌ها به توضیح بیشتر نیاز دارند.

• چه: این واژه در گفتار بیشتر به چی تبدیل می‌شود.
• چگونه: صورت گفتاری این کلمه چطوری یا چجوری است.
• زیرا: صورت گفتاری این کلمه برای اینکه یا چون است.
• در: صورت گفتاری این حرف اضافه تو یا توی است.

در آخر خوب است به این نکته توجه کنیم که خیلی‌وقت‌ها هم نمی‌شود طبق این قاعده پیش رفت و باید بسته به متنی که می‌نویسیم، براساس قاعدۀ خوانابودن و یکدست‌‌بودن متن پیش برویم؛ یعنی در متن‌هایمان به‌جای «را» بهتر است «رو» بنویسیم؛ چراکه به خوانایی و یکدستی متن کمک می‌کند.