سفر به میراث کهن ایران زمین؛ جنگل سرخدار

بار دیگر پاییز…
پاییز و جنگل های هیرکانی این بار برایمان نام تازه ای دارد و صحبت از یک گونه منحصر به فرد جنگلی است که اگر چه پاییز بر آن بی اثر است، ولی در میان درختان پاییزی و برگ ریزان جنگل، شیدایی می کند. این زیبای دامنه های شمالی البرز، درخت سرخدار است که از گونه های خاص طبیعت ایران است.

کافیست پاییز باشد، جنگل باشد و دیگر هیچ. این دو واژه درهم می آمیزند و مجنون می کنند. به پیشنهاد دوستان راهی استان گلستان شدیم تا به دیدن طبیعت زیبای منطقه و خصوصاً درخت سرخدار برویم.

- پس از استراحت شبانه در گرگان راهی علی آباد کتول و سپس جاده شیرین آباد هستیم. ۱۸ کیلومتر که جاده شیرین آباد را طی می کنیم در سمت چپ جاده مسیری از جاده جدا می شود. جاده کوتاه ۱٫۵ کیلومتری ما را به روستای سیاه رودبار می رساند. سیاه رودبار ۸۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. باد سردی در حال وزیدن است ولی خوش شانس هستیم و امروز باران نداریم. در سیاه رودبار مهمان “فرهاد مسعودی” عزیز، جنگلبان جنگل های سرخداری و در عین حال راهنمای خوب سیاه رودبار هستیم. عصرگاه پاییزی به راهنمایی فرهاد راهی منطقه ای می شویم که درختان سرخدار در اینجا انبوه است. لحظه های غروب پاییزی و سکوتی که هر از گاهی با صدای یک دارکوب می شکند بینهایت لذت بخش است.

جهت آشنایی بیشتر با سرخدار و اهمیت آن متنی به نقل از فرهاد مسعودی آورده شده است :

‍ سرخدار چیست و چرا مهم است؟
سرخدار درختیست منحصربه فرد،از خانواده ی سوزنی برگان با خواصی متفاوت .
این درخت متعلق به دوره ی سوم زمین شناسی و قبل از عصر یخبندان است که چیزی بیش از صدو نود میلیون سال پیش را شامل می شود و جزء گونه های انگشت شماریست که از دوره ی یخبندان جان سالم به در برده و تاکنون زنده مانده است. گیاهیست زینتی و در عین حال صنعتی که هم ظاهری زیبا دارد و هم چوبی خوش نقش و البته بی نهایت مقاوم به رطوبت و فرسایش که همین عامل باعث شده است تانظر افراد زیادی را به خود جلب کند و موجب شده است تا ادامه ی حیاتش بشدت بامشکل روبرو شود. پراکنش این درخت در اکثر نقاط دنیا هست اما یا بصورت تک پایه است و یا توده های کوچکی را شامل می شود. و این در حالیست که در شمال ایران محدوده ی رشد آن وسیع است ،خصوصا اینکه در محدوده ی شهرستان علی آباد کتول و در روستاهای سیاهرودبار و افراتخته بزرگترین ذخیره گاههای این درخت را شاهد هستیم که نه تنها در ایران، بلکه در تمام دنیا بی نظیر است و به عنوان یک افتخار ، ارزش و سرمایه ی ملی است. در این درخت ماده ای سمی به نام تاکسین یا توکسین وجود دارد که طی فرایندی مشکل و هزینه بر، آنرا از درخت استخراج کرده و ماده ای به نام تاکسول را تولید می کنند که برای درمان سرطان سینه و پروستات بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

سرخدار چوبی بی نهایت مقاوم به رطوبت و فرسودگی با رنگ و نقوشی زیبا دارد که این خود عامل قطع و نابودی اش شده است. درگذشته بخاطر مقاومت و کشسانی بودن چوبش از آن در ساخت تیرکمان استفاده می کردند. رشد این درخت بصورت ده سانتی متر قدی و حدود یک میلیمتر قطری در سال است که بخاطر همین کند رشد بودن و دیرزی بودنش، با قطری کم، عمری بیش از هشتصد سال دارد که نمی توان در ظاهر درخت طولانی بودن عمرش را فهمید.تکثیرش بشدت مشکل است و از طریق بذر به ندرت می توان آنرا پرورش داد. و در حال حاضر از راه قلمه تکثیر می شود.

حال نکته اینجاست ؛ اروپاییان با صرف میلیاردها دلار آنرا بصورت مصنوعی کشت و از آن در ساخت داروی ضد سرطان استفاده می کنند در حالیکه ما درختان هزار ساله ی موجود را قطع و با آن، عامل سرطان یعنی قلیان میسازیم!!!

در جنگل سرخدار چند ساعتی نشستیم و به قصه های فرهاد مسعودی گوش کردیم :

حدود ۴ چهار سال پیش زمانی که محل خدمتم به روستای” سیاه رودبار” و ذخیره گاه سرخدار تغییر کرد، در ظاهر اتفاق خوبی برای من بود، اما در واقع مسئولیت سنگینی بر دوشم گذاشته شد که خواب را از چشمانم برد. زیرا هم محل حساسی بود و هم اینکه اقوام و دوستان نزدیکم در این محل زندگی می کردند و من برای حفظ منطقه از تخلف، باید جلوی دوستان نزدیک خودم می ایستادم و این کار بسیار دشوار بود. در ماههای اول حضورم در این محل، متوجه شدم که درختان سرخدار بشدت از سوی بومیان مورد تهاجم واقع شده و بطور بی ملاحظه ای قطع می شوند. پس از هماهنگی با همکاران دیگرم در یگان حفاظت منابع طبیعی، برنامه ای ترتیب داده شد تا جلوی این قطع بی رویه گرفته شود. لذا طی چند عملیات شبانه و کمینهای مکرر موفق شدیم طی حدود یک ماه چندین قاچاقچی را شناسایی و دستگیر کنیم که با معرفی به مراجع قضایی، جرایم سنگینی نیز برای آنان منظور گردید. پس از آن نیز قرار شد دیگر اقدام به این کار نکنند و ما به اتمام این تخلفات امیدوار شدیم. اما این همه چیز نبود و چیزی تغییر نکرد. باوجود پافشاری ما در امر حفاظت و اقداماتی که برای کمینهای شبانه انجام می دادیم، باز هم شاهد قطع و قاچاق این درختان بودیم. به این ترتیب پس از چند روز تحقیق و بررسی به این نتیجه رسیدیم که اشکال کار در جای دیگریست و راه درمان برای این درد نیز چیزی دیگر است. با این دیدگاه، درقالب فعالیتی شخصی و خارج از حیطه ی وظایف اداری، به میان مردم محلی رفته و تمامی افراد درگیر در بحث قطع سرخدار را شناسایی کردم. سپس در فرصتهایی مناسب، با تک تک آنان صحبت کرده و در قالب گفتگویی کاملا دوستانه ، انگیزه آنان را از انجام این کار جویا شدم و آنان نیز با مشاهده ی جو دوستانه و حصول اطمینان از نیت بنده، لب به سخن گشوده و علل اقدام خود برای قطع و قاچاق سرخدار را عنوان کردند. در صحبتهای تمامی آنان ، دو عامل وجود داشت که بیشترین میزان تاثیر را داشت. یکی عدم آگاهی و اطلاع کافی نسبت به اهمیت سرخدار و جایگاه مهم آن در مجامع علمی و زیست محیطی جهان و دیگری نیاز شدید مالی و فقر بخاطر نبود شغل. اکثر آنان نیز به این نکته اذعان داشتند که اگر ده بار دیگر هم دستگیر و جریمه شویم، باز هم دست از کارمان برنداشته و قاچاق را رها نمی کنیم، زیرا زنان و فرزندانمان در خانه گرسنه اند و لباسی برای پوشیدن ندارند. با دیدن این شرایط، مدتی را به فکر فرو رفتم تا راهی برای کسب درامد این افراد پیدا کنم. زیرا برای جلوگیری از قطع سرخدار، نمی شد از ابزار و مجاری قانونی رایج اقدام کرد،که اگر می شد، قطعا در طول این مدت جواب می داد و ما باید شاهد نتیجه ی آن می بودیم. لذا باید راه دومی پیدا می شد و آن نیز ایجاد شغل و منبع درامد بود. با رسیدن به این نکته، به سراغ آنان رفتم و پس از صحبتی کوتاه، تمامی این افراد قول دادند در صورت وجود درامد، دیگر دست به قاچاق نخواهند زد و خودشان نیز در حفاظت جنگل کمک خواهند کرد.

با توجه به پتانسیلهای فراوانی که این منطقه در زمینه ی گردشگری دارد، می تواند تبدیل به یکی از بهترین مقاصد گردشگری کشور باشد اما تحت تدابیر و مدیریتی جامع و آگاهانه. به همین منظور طی مشورتی که با چند تن از کارشناسان فعال و متخصص در زمینه ی گردشگری و خصوصا اکوتوریسم انجام دادم، نتیجه این شد که با ایجاد بستری مناسب برای جذب توریست و اجرای گردشگری پایدار در این منطقه، هم به بومیان آموزش داده شود تا نسبت به حفظ طبیعت اقدام کنند و هم اینکه مشاغلی مرتبط با این موضوع بوجود آید که این افراد با اشتغال به آن، دیگر سراغ قطع و قاچاق درختان سرخدار نروند. از طرفی نیز با معرفی این منطقه به عنوان مقصد گردشگری، تمامی طبیعت دوستان بتوانند به این منطقه آمده و از دیدن مناظر و مناطق دیدنی و جذاب آن لذت ببرند و تجربه ای کم نظیر را برای خود رقم بزنند .تجربه ای مانند حضور در میان انبوه درختان سرخدار که کمتر جایی می توان آنرا تجربه کرد.

با همین رویکرد ، اکولوژ “سرخدار سیاه رودبار” راه اندازی شد تا بتواند اولین قدمها را برای رسیدن به این اهداف ارزشمند بردارد. اهدافی که خواست ملی است و منافعش متعلق به طبیعت و تمامی مردم شریف ایران است.

و این مسئله به تنهایی امکان پذیر نیست و من پذیرفته ام که به تنهایی هیچم. لذا نیاز به کمک و همکاری تمامی هموطنان عزیزم دارم. سرخدار متعلق به یک مکان خاص نیست و تمامی ایرانیان از آن سهم داشته و متعلق به تمام کشور است . لذا از همینجا دست کمک و طلب یاری ام را بسوی تمامی عزیزان دراز می کنم و امید دارم که در این راه ، من و دوستان همراهم را یاری کنید.

فرهاد مسعودی در سیاه رودبار با همکاری سایر اهالی در حال ایجاد یک منطقه گردشگری پایدار است و با توجه به اطلاعات و تخصص وی در زمینه جنگل داری بهترین محافظ این منطقه خواهد بود.

غروب به روستا برگشتیم و برای استراحت به اقامتگاه سرخدار رفتیم. وقتی به اقامتگاه رسیدیم بوی دلچسب غذای محلی در محدوده ی اقامتگاه پیچیده بود. نشستیم پای سفره ی غذا و یه دل سیر غذای محلی خوردیم. چیزایی که هیچ وقت در شهر با کیفیت شان نمیتوانی پیدا کنی. سفره ای رنگارنگ از سبزی های محلی و ارگانیک، ترشیجات، ماست و دوغ محلی و ... بعد از شام برای شب نشینی و ادامه گپ و گفت به حیاط رفتیم و دور آتش نشستیم.

صبح روز بعد با صدای مرغ و خروس و آواز پرندگان از خواب بیدار شدیم. سفره رنگارنگی از صبحانه محلی چیده شده بود. صبحانه را که میل کردیم فرهاد مسعودی گفت امروز برنامه دهگردی داریم. برویم به مردمان روستا سر بزنیم، از نزدیک با فعالیت هایشان آشنا شویم و سبک زندگی بومی را تجربه کنیم. گشت روزانه دهگردی ما بازدید از کارگاه های صنایع دستی، سر زدن به باغ ها و مزرعه ها و دیدن فعالیت کشاورزان، رفتن به مراکز پرورش زنبور عسل و آشنا شدن با روش نگهداری از زنبور بود و چه زیبا و دلنشین بود این برنامه دهگردی ما.