نقش های شاخدار

بسیاری از نقش های قدیمی ایرانی از طبیعت و فرهنگ شبانی الهام گرفته شده؛ قوچوق یکی از این نقش هاست که هنوز در زندگی و هنر ترکمن های ایران زنده است.

مثل امروز نبود که با یک دوربین دیجیتال از تولد تا مرده شور خانه را به بدترین شکل ممکن ثبت کنند. مجبور بودند چیزی ̨ نشانی ̨ طراحی باقی بگذارند که هم ساده باشد و هم گویا؛ اصل حرف ̨ اصل یک اتفاق را ثبت کردند و جزییات را گذاشتند برای تخیل ما.

سر ظهر بود شاید هم دم غروب؛ زن از جا پرید؛ آیا صدایی شنیده بود؟ دقیقا برای ما روشن نیست. فقط همین قدر می دانیم که وقتی رسید بالای سر نوزادش ̨ دید که طفل معصومش مرده. نمی دانیم چقدر غصه خورد و چطور گریه کرد؛ آنچه می دانیم این است که وقوع حادثه را به ما خبر داد. ما حالا به این خبر میگوییم "نقش عقرب"؛ روی قالیچه ها و گلیم ها هست.

"نقش درنا"هم شاید ثبت شده تا پروازش در ذهن بماند؛ پرواز درناها در دشت های باز آنجا که چابک سواران چهارنعل می تاختند. زندگی هنوز کوچ نشینی بود و ترکمن ها روزگارشان با دامداری می گذشت. وسایل شان سبک و قابل حمل بود و بافته هایشان از هنرنمایی زنانشان پُر. از میان نقش هایی که می بافتند یکی هم نقش "شاخ قوچ" که برایشان خیلی اهمیت داشت. وقتی روزی ات در دامداری باشد ̨ زیاد شدن دام ̨ دارایی ات را زیاد می کند؛ اینجاست که قوچ برایت دمهم می شود؛ از گوشتش گرفته تا پشم و روده اش برکت بود و قابل استفاده. زاینده بود و نماد مردانگی. همین شد که قوچ هم شد نقش؛ شاخ قوچ را یکی از نقش های مهم دانستند و به آن "قوچوق" گفتند. آن را به ضرب المثل ها و قصه هایشان آوردند و از قالی گرفته تا جانمازشان را به تصویرش مزین کردند.

هنوز که هنوز است وقتی پسر بچه ای را سنت (ختنه) می کنند می گویند "قوچوق بولدی" که یعنی قوچ شد و باید صبر کرد تا "قوچ یگیت" شود ̨ یعنی به جوانی برسد.

پدر ستون های یونانی

شاخ قوچ حتی در سرستون های چوبی خانه های مردم ترکمن خودنمایی می کند و قدرت خود را به رخ می کشد که چگونه سنگینی بار خانه ی مردمان زحمتکش این دیار را به دوش می کشد.

راز یک شاخ

خلاصه کردن طبیعت در نقش های هندسی ̨ هنر زنان ترکمن است. زن ترکمن بدون داشتن هیچ نقشه و طرحی ̨ با ذهن خلاق خویش چنان زوایای نقوش را تنظیم کرده است که انسان با دیدن نظم نقوش فرش های ترکمنی در حیرت فرو می رود. مردم روستای گچی سو از روستاهای کلاله و بسیاری از روستاهای مناطق ترکمن نشین در شمال استان گلستان و در منطقه راز و جرگلان خراسان شمالی هنوز با صدای خروس از خواب بیدار می شوند. زن ها با لباس های سنتی برای آماده کردن غذای روز به تکاپو می افتند و مردان ̨ گله های گاو و گوسفندان را می برند به مراتع اطراف. بعد ̨ بافتن فرش های ابریشمی به دست دختران و زنان شروع می شود. زن ترکمن با مشاهده دقیق طبیعت ̨ آن را وارد نقش های قالی و قالیچه اش کرده. این تصویر نشان می دهد چگونه می توان نقش"قوچوق" را نتیجه خلاصه شدن شاخ قوچ دانست.

انتزاع شاخ ها

نقش ها یا به صورت منحنی و با خط های آزاد حتی در سنگ قبرهای ترکمن ها دیده می شوند. بسیاری از مردم ترکمن هنوز هم بر این باورند سنگ های گورستان عجیب و غریب خالدنبی نمادی از شاخ های قوچ است و در بسیاری از مناطق این تصویر دیده می شود.

شاخ و شاخه

این جانماز در مسجد بقعه خالدبن سنان (ع) قرار داشت و جانماز پیش نماز این مسجد بود. تزیین ساده ای دارد؛ بین جانمازها تا به حال چنین نقشی ندیده بودم! یک نقش گیاهی که با نقش شاخ قوچ تلفیق شده است. برگ های این نقش گیاهی هم تکرار همان طرح شاخ قوچی است که به جای گل در بالای نقش گیاهی دیده می شود.

شنای قوچ در برکه

وارد فرش فروشی های گنبد کاووس که می شوی انواع نقش های ترکمنی را می بینی که هر کدام به طایقه خاصی تعلق دارند؛ تگه گؤل؛ قابسه گؤل؛ سالور گؤل و ... به نقش متن فرش های ترکمنی"گؤل" می گویند. گؤل در ترکمنی به معنی تالاب و برکه آب است. این نام به این خاطر ایت که این نقش ها از ۴ طرف بسته اند و شبیه برکه ای محصور هستند.

اگر خواستید به منطقه ترکمن صحرا سفر کنید و این جاذبه های زیبا و منحصربه فرد رو ببینید میتونید تو همه اقامتگاه های دهگردی که در این منطقه دارد سر بزنید و این جاذبه ها رو از نزدیک ببینید. برای رزرو اقامتگاه های دهگردی از این لینک کمک بگیرید.

اگر اطلاعات بیشتری در مورد ترکمن صحرا و فرهنگ این قوم خاص نیاز داشتید هم میتونید اپیزود چهار پادکست رادیو دهگردی که سفری به عجایب خانه گلستان؛ ترکمن صحرا هست رو گوش کنین. لینک پادکست

نوشته برگرفته از مجله سرزمین من همشهری - نوشته : جمال توماج