تاثیر «اینستاگرام» در نارضایتی نوجوانان از زندگی/ «فضای مجازی» ابرچالش امروز دنیاست

علی محمد رجبی معاون تولید محتوای انجمن سواد رسانه‌ای ایران د رگفتگو با خبرگزاری فارس گفت: رسانه‌ها باید برای تحقق حقوق کودک مطالبه‌گر باشند تا با فراهم شدن زیرساخت‌ها و امکانات لازم، بتوانند در امنیت کامل فعالیت کنند.

خبرگزاری فارس- گروه رسانه: رژیم مصرف، یکی از موضوعاتی است که در استفاده از فضای مجازی باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشیم. کودکان و نوجوانان به دلیل آنکه نسبت به دیگر گروه‌های جامعه، آسیب پذیر هستند، باید به رژیم مصرف آنها دقت خاصی شود تا در استفاده از فضای مجازی دچار افراط و تفریط نشوند.

با توجه به آنکه در ایام بحرانی به سر می بریم، سیستم آموزشی کشور به ناچار به سمت آموزش الکترونیکی و از راه دور رفته است، یعنی فرزندان چه بخواهیم و چه نخواهیم باید با در اختیار قرار گرفتن موبایل و اتصال به شبکه اجتماعی، بتوانند به سیستم آموزشی وصل شوند.

«علی‌محمد رجبی» معاون انجمن سواد رسانه ای ایران و مؤلف کتب سواد رسانه‌ای معتقد است اگر بخواهیم نوع استفاده را دسته بندی کنیم، شاید بتوانیم بگوییم بیشترین مصرف رسانه ای کودکان و نوجوانان و تعامل شان با فضای مجازی بر روی انواع بازی ها است که می توان به بازی های کنسولی، موبایلی و آنلاین اشاره کرد. بازی های موبایلی حجم زیادی را به خود اختصاص می دهند. همچنین نوجوانان بیشتر به سمت بازی های آنلاین گرایش دارند.

البته این کارشناس حوزه رسانه چالش شبکه های اجتماعی و آسیب های روحی و روانی، اخلاقی، رفتاری و سبک زندگی که به نوجوانان وارد می شود را تنها مختص کشور ندانست و از آن به عنوان ابرچالش در کشورهای اروپایی مطرح کرد.

به همین بهانه و با موضوع حقوق کودک در رسانه با این کارشناس حوزه رسانه ساعتی به بحث و گفت و گو نشستیم. آنچه از نظر می‌گذرانید، حاصل گفت و گوی ما با وی است.

** در حال حاضر تا چه میزان از فضای مجازی و رسانه‌های ما در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گرفته شده است؟

– حجم استفاده از فضای مجازی، شبکه های اجتماعی و اینترنت در حال حاضر برای کودکان ونوجوانان افزایش قابل توجهی پیدا کرده است و کودکان و نوجوانان یکی از مهم ترین کاربران یا اقشاری هستند که از این فضا استفاده می کنند.

بازی‌ها بیشترین گرایش کودکان و نوجوانان در فضای مجازی

اگر بخواهیم نوع استفاده را دسته بندی کنیم، شاید بتوانیم بگوییم بیشترین مصرف رسانه ای کودکان و نوجوانان و تعامل شان با فضای مجازی بر روی انواع بازی ها است که می توان به بازی های کنسولی، موبایلی و آنلاین اشاره کرد. بازی های موبایلی حجم زیادی را به خود اختصاص می دهند. همچنین نوجوانان بیشتر به سمت بازی های آنلاین گرایش دارند.

البته در این روزهای کرونا که مدارس و سیستم آموزشی تعطیل شده است، حجم استفاده و کاربرد آموزشی از فضای مجازی به این موضوع اضافه شده است. موضوعی که پیش از کرونا کمتر و حتی به ندرت شاهد بودیم که سیستم های آموزشی حداقل رسمی ما در بستر اینترنت و فضای مجازی فعال باشند.

امروزدرفاصلهزمانیکوتاهیعنیازاسفندماهشاهدهستیمکهبهیکبارههمهسیستمآموزشیکشوربهبستراینترنتوآموزشازراهدورمنتقلشدهودرحالحاضربیشتریندرگیریرابرایدانشآموزانمقاطعدبستان،دبیرستانودانشگاهبجههایدبستانیودبیرستانودانشگاهیایجادکردهاستوآنهاازشیوههاوروشهایمختلفازاینفضااستفادهمیکنند.

نوع سوم مصرف یا تعامل کودکان و نوجوانان با فضای مجازی به حوزه تعاملات و ارتباطات بین نسلی خودشان مربوط می شود؛ ارتباطات و حوزه های دوستی است که آنها برای ایجاد ارتباطات میان دوستان و گروه های همسال و کسب اطلاعات و آنچیزی که در قالب وب گردی به آن اطلاق کنیم.

نوع چهارم مصرف و تعاملی بوده که بیشتر سمت نوجوانان است و رفتارهای خاصی که در فضای مجازی شاهد هستیم، دنبال کردن سلبریتی هاست که در شبکه های اجتماعی بسیار برجسته است. ما شاهد هستیم که طیف وسیعی از مخاطبان نوجوان، دنبال کنندگان سلبریتی های مختلف در شبکه های اجتماعی هستند که با انگیز ه ها و شیوه های مختلف این کار را انجام می دهند.

** آیا محیط برای حضور کودکان در رسانه ها و فضای مجازی ساماندهی شده است؟

– چالش شبکه های اجتماعی، آسیب های روحی و روانی، اخلاقی، رفتاری، سبک زندگی به نوجوانان وارد می کند و این موضوع یکی از چالش های عمده همه کشورهاست و هم اکنون به عنوان ابرچالش ها در کشورهای اروپایی مطرح می شود.

تأثیر اینستاگرام در نارضایتی کودکان و نوجوانان از سبک زندگی

در انگلستان تحقیقات بسیار گسترده ای بر تأثیرگذاری شبکه های اجتماعی به خصوص اینستاگرام روی نوجوانان انجام شده است و حتی در بسیاری از مطالعات داخل کشور اثبات شده است که تعامل با شبکه های اجتماعی همچون اینستاگرام تأثیر بسزا و مستقیمی در افزایش خودشیفتگی، نارضایتی از بدن، نارضایتی از خود و خانواده و سبک زندگی دارد و سبب افزایش تعارضات میان نوجوان، محیط و جامعه می شود.

قطعا هیچ نهاد دیگری غیر از رسانه و مجموعه های رسانه ای این امکان قابلیت و صلاحیت برای آموزش سواد رسانه ای را ندارند. این نکته مهم است که باید توجه شود و رسانه ها حتما باید در این حوزه برای خودشان رسالتی را تعریف کنند و برای توسعه سواد رسانه ای در کشور به آن پایبند باشند.

این موضوعات نشان می دهد که فضای مجازی و شبکه های اجتماعی در دنیا یکی از چالش هایی است که تصمیم گیران و مسئولان کشورهای مختلف با آن مواجه هستند تا این تعارض را حل کنند. همچنین از آن سو بحث گسترش شبکه های اجتماعی و اقبال روز افزون مردم به این شبکه ها و از طرف دیگر آسیب هایی که این فضا به بچه ها و خانواده وارد می کند.

اگر بطور خاص به فضای مجازی در داخل کشور نگاه کنیم، بنظر می رسد وضعیت مان نسبت به خیلی از کشورهای اروپایی بدتر است؛ چراکه ما زیرساخت مناسب در فضای مجازی نداریم.

برای مثال در خیلی از کشورهای اروپایی برای دسترسی به محتوا و اپلیکیشن ،خانواده می تواند مبتنی بر نظام سنی، محدودیت هایی را اعمال کند، یا در این کشورها برای دسترسی به محتوا کارهای فرهنگی متعددی انجام می شود و سعی کرده اند خانواده ها و فرزندان با اهمیت رده بندی سنی محتوا آشنا شوند به این رده بندی سنی احترام بگذارند و حتی آن را به عنوان فرهنگ در کشور نهادینه کنند.

این وضعیت را در داخل کشور مقایسه کنید. بزرگترین فروشگاه نرم افزاری کشور به رده بندی سنی محتوایی پایبند نیست و زمانی که شما وارد این مارکت می شوید، هیچ نشانه ای از رده بندی سنی اپلیکشین ها مشاهده نمی کند و حتی نکته جالب اینجاست که وقتی می خواهید اینستاگرام را از اپ استور یا گوگل پلی نصب کنید، در آنجا به شما هشدار می دهد که این اپلیکیشن مناسب کاربران زیر افراد ۱۲ سال نیست و ممکن است حضور در اینستاگرام، آسیب هایی به همراه داشته باشد و هشدارهای لازم را ارائه می کند، درصورتی که اینستاگرام در مارکت های ایرانی به عنوان یک نرم افزار جذاب و شادی آور معرفی می شود و به هیچ وجه هشداری در مورد رده بندی سنی ارائه نمی کند.

همچنین در حوزه بازی های رایانه ای، نظام رده بندی سنی بازی های رایانه ای به نام اسرا ایجاد شده است. در پایش چند سال پیش بنیاد ملی بازی های رایانه ای، این موضوع نتیجه گیری شد که والدین اطلاعی از این مووضع ندارند و نظام رده بندی سنی را نمی شناسند که همین موضوع چالش های نظارتی را به شدت افزایش می دهد.

**به نظر شما این فضاها برای این گروه از جامعه مناسب است؟

– از نظر زیرساختی ما هیچ آمادگی و امکانات خاصی را برای کودکان و نوجوانان فراهم نکرده ایم؛ از نظر محتوا آن بخشی که به عنوان تولیدات داخلی سالم محسوب می شود و پایبند به اصول اسلامی و ارزش های حاکم بر جامعه است، بطور عام آسیب کمتری دارد و پاک بودن و سالم بودن آن تا بخش زیادی اعمال شده است که البته این سالم بودن تنها برای کودکان انجام نشده بلکه به دلیل نظام ارزشی حاکم بر جامعه و اعتقادات حاکم برجامعه رخ داده است درغیر این صورت ما سالم سازی و پاکسازی خاصی برای کودک و تولید خاصی در حوزه محتوایی برای کودکان نداشته ایم و آنقدری که بتوانیم نیاز کودکان را تأمین کنیم، شاهد نبودیم. در این حوزه وضعیت مناسبی نداریم.

** به نظر شما در فضای رسانه به ویژه فضای مجازی وجه سرگرمی برای کودک اولویت دارد یا آموزش؟

اینکه بخواهیم بگوییم کدام جنبه سرگرمی یا آموزش بر یکدیگر غلبه دارند، بیان این تفکیک کار سختی است. آمار ها نشان می دهد که بیش از ۹۰ درصد وقت کاربران شبکه های اجتماعی، موبایل و اینترنت در حوزه های سرگرمی سپری می شود و سرگرمی می تواند در قالب بازی، دنبال کردن صفحه های سرگرمی در شبکه های اجتماعی و یا دنبال کردن سلبریتی ها باشد. هم اکنون امکان جداسازی این حوزه وجود ندارد.

از قاعده بازی برای آموزش استفاده کنیم

اما این پرسش مطرح می شود که راهکار چیست؟ راهکار این است که ما بتوانیم حوزه سرگرمی را تبدیل به سرگرمی مؤثر و یاددهنده کنیم، یعنی از قاعده بازی برای آموزش استفاده کنیم.

اگر بتوانیم در نظام آموزشی و ارتقائی، از حوزه محتوایی به حوزه سرگرمی توجه کنیم و به ایجاد سرگرمی هایی برای کاربر در فضای مجازی بپردازیم که این سرگرمی ها بتواند ارتقاء دهنده و آموزشی باشد، یعنی بازده و بهره وری برای کاربر ایجاد کند.

معتقدم مدلی که هم اکنون می توانیم در این حوزه ایجاد کنیم، تقویت حوزه سرگرمی فاخر است، یعنی ما به این سمت برویم که از سرگرمی برای حوزه آموزش استفاده کنیم. این نوع مدل بنظر می رسد در شرایط فعلی بتواند جوابگو باشد.

** آموزش باید در چه فضایی صورت بگیرد و مقدمات این آموزش چیست؟

– اگر ما بخواهیم از فضای مجازی، آموزش الکترونیکی یا آموزش از راه دور استفاده کنیم، حداقل باید به دو نکته توجه کنیم؛ اولین نکته فرهنگسازی است و فرهنگسازی شامل نوع استفاده، شرایط استفاده و ایمنی استفاده از یک ابزار آموزشی راه دور می شود.

ما شاهد هستیم که در یک بازده زمانی کوتاه مدت اپلیکشین شاد ازطریق آموزش و پرورش معرفی و همه آموزش ها به یکباره به این اپلیکیشن منتقل شد. در این بخش چنین پرسشی مطر می شود که وزارت آموزش و پرورش در حوزه فرهنگسازی و آموزش، حفظ حریم خصوصی خانواده ها، حفظ حریم خصوصی معلم، حوزه سواد رسانه ای، سواد کاربری و فرهنگ استفاده از اپلیکیشن شاد، تا چه اندازه توانسته تولید محتوا کند و تا چه اندازه رسانه ها، صداوسیما و بخش های مختلف به این موضوع توجه کرده اند که در اپلیشکین شاد با چه چالش های فرهنگی روبرو هستیم؟

والدین آمادگی لازم برای کمک فرزندان در اپلیکشین شاد را ندارند

آیا دانش آموز و خانواده ها آمادگی استفاده از این اپلیشکن شاد را در حوزه آموزش دارند؟ آیا برای اینها مهارت افزایی و مهارت آموزی انجام داده ایم؟ بر ارتقای فرهنگ تمرکز کرده ایم؟ اینها موضوعات مهمی است که اگر می خواهیم به یک سیستم آموزشی در شرایط فعلی که درحال اتکا به حوزه آموزش از راه دور است برسیم، این نیاز است که ما فرهنگسازی کنیم و فرهنگسازی مهم در حوزه استفاده از ابزارها و تجهیزات اموزش از راه دور است.

نکته دوم حوزه امکانات و توسعه امکانات است. هم اکنون شاهد هستیم در بسیاری از سیستم های آموزشی از راه دور که در سرویس های داخلی است، با هزینه های بسیار بالا مواجهیم. یعنی اگر کاربر بخواهد از سیستم آموزشی الکترونیکی استفاده کند، باید هزینه های زیادی صرف کند، این یکی از چالش هایی است که باید در این حوزه توجه کنیم.

ضرورت توسعه پلت فرم های اختصاصی حوزه آموزش

ما باید سریعا به یک سکو و پلت فرم های اختصاصی حوزه آموزش برسیم و آن را توسعه دهیم تا هزینه های دسترسی، نگهداری و بهره برداری از این سرویس ها و سیستم ها کاهش یابد و بتوانیم از فضای مجازی و امکاناتی که وجود دارد، برای حوزه آموزش به طور کامل استفاده کنیم.

ما در حوزه تولید محصولات آموزشی و محتواهای آموزشی با چالش های زیادی روبرو هستیم؛ کیفیت، تنوع و تکنیک های تولید محتوای آموزشی در فضای مجازی و به صورت از راه دور تکنیک های خاصی است که ما کمتر شاهد هستیم و آموزش از راه دور به این موضوع محدود شده است که یک نفر جلوی وبکن بنشنید و موضوعی را مطرح کند و در بهترین حالت به ارائه پاورپوینت بپردازد، درحالی که در استانداردهای آموزشی الکترونیکی و آموزش از راه دور این امر جزو کم کیفیت ترین انواع و شیوه های ارائه اموزش است، درصورتی که فضای مجازی و ابزارهای آموزش از راه دور باید تعاملی، دو سویه، هدفمند و اختصاصی باشد.

در سیستم آموزش از راه دور برای هر فردی یک نظام آموزشی طراحی می شود و این قابلیت های فضای مجازی و آموزش از راه دور است. اگر ما از این قابلیت ها استفاده نکنیم و آموزش مجازی را تنها محدود به این موضوع کنیم که معلم و استاد مقابل وبکن بنشینند و پاورپوینت ارائه کنند، این جفا در حق نظام آموزش از راه دور است که باید به این نکته توجه کنیم.

** رسانه ها چه نکات مهمی را باید برای حضور کودکان در این فضا رعایت کنند؟

– اولین موضوع و مهم ترین رسالتی که رسانه ها می توانند برای حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی داشته باشند،توجه ویژه به آموزش و ارتقای فرهنگ رسانه ای در کشور است.

ما در شرایط کنونی که مجبور هستیم ادامه آموزش را در اپلیکیشن شاد دنبال کنیم و فرزندان موبایل و اینترنت دراختیار می گیرند تا در این فرآیند آموزشی حضور داشته باشند. در این شرایط نیاز داریم تا حتما برای ارتقای فرهنگ و فرهنگسازی جهت استفاده از این ابزارها توجه ویژه ای داشته باشیم. این فرهنگسازی را ابتدا خانواده و والدین باید بطور اختصاصی مورد توجه قرار بدهند.

در حوزه والدین ما الان شاهد هستیم که بعضا آنها شاغل هستند و ساعت هایی را فرزند باید به تنهایی در این فرآیند آموزش الکترونیکی حضور داشته باشد یعنی به تنهایی از موبایل استفاده کند و وارد شبکه اجتماعی شود و به داده ها و محتوای شبکه دسترسی داشته باشد.

متأسفانه خانواده های زیادی وجود دارد که آمادگی و مهارت لازم برای کمک به فرزند از حوزه های مختلف محتوایی و فنی برای حضور در شبکه های اجتماعی ندارند و در نهایت شاهد هستیم که فرزندان به تنهایی و بدون هیچ حمایتی وارد شبکه های اجتماعی و پیام رسان ها می شوند تا نیازهای شان را تأمین کنند.

** بنظر شما رسالت یک رسانه در این شرایط چیست؟

– رسالت اول رسانه ها ارتقای مهارت های رسانه ای، سواد رسانه ای، سواد فضای مجازی وسواد دیجیتال خانواده و فرزندان است تا بتوانند در این عصر جدید ایفای نقش کنند.

رسالت دوم رسانه ها برجسته کردن خلأها و نقاط ضعفی است که در حوزه کودک و نوجوان در فضای مجازی کشور داریم. اگر رسانه ها به این باور برسند و خلأهای موجود را ببینند و با کشورهای دیگر مقایسه کنند، می توانند این خلأها را درک کنند.

ضرورت ایجاد قوانین سخت گیرانه برای حضور کودکان در فضای مجازی

معتقدم یکی از بخش هایی که می توانیم غرب گرا شویم و همچون غربی ها رفتار کنیم، در حوزه کودک و نوجوان است. در این حوزه زیرساخت های که در غرب برای حمایت از کودکان شاهد هستیم، بشدت سخت گیرانه است و حتی در حوزه تبلیغات، تولید محتوا، دسترسی، سخت افزار و زیرساخت، سخت گیری های بسیاری در کشورهای غربی شاهد هستیم، علی رغم اینکه بسیاری از افرادی که شناخت لازم در این حوزه ندارند و فکر می کنند آن ولنگاری فرهنگی غرب در حوزه کودک ونوجوان وجود دارد، اما زمانی که از نظر فنی و تخصصی به موضوع نگاه می کنیم، متوجه زیرساخت های قوی آنها می شویم که در ابعاد مختلف غذایی، حقوقی، فرهنگی، زیرساختی و تجهیزاتی بشدت پیچیده، کاربردی ومتنوع است و دراختیار خانواده ها وجود دارد.

این اتفاقات می افتد تا کاربر کودک و نوجوان را تا جایی که امکان دارد، حفظ کند. برای اینکه ما بتوانیم شرایطی که در خیلی از کشورهای غربی و اروپایی وجود دارد را در کشور خودمان پیاده سازی کنیم و با توجه به فرهنگ والای ایرانی – اسلامی پیش برویم؛ چراکه بطور ذاتی بسیاری از موضوعات را ما از نظر حوزه های اخلاقی و اعتقادی به آن پایبند هستیم و این دو جنبه می توانند مکمل هم شوند و حوزه فضای مجازی و رسانه ای ما در کشور سروسامان مناسبی حداقل برای کاربران کودک و نوجوان بگیرد.

بنابراین مطالبه گری نکته مهمی است که رسانه ها باید به این حوزه توجه کنند و برای اینکه این اتفاق در کشور رخ دهد با پیگیری رسانه ها از مسئولان و نمایندگان مجلس محقق می شود. باید زیرساخت ها فراهم شوند و شاهد ایجاد امکانات مناسب باشیم. فضای رسانه ای می تواند این موضوع را تحریک کند و به حرکت وا دارد.

** رسانه چگونه می تواند سواد رسانه ای را به کودکان آموزش دهد؟

آنچیزی که به کودک مربوط می شود، آشنایی کودک با مفهوم سواد رسانه است و اینکه بتواند کودک به یک مصونیت و شناخت در مقابه با محتوا و مواجه با محتوا برسد و بتواند آن را فهم کند که از یک رسانه چه پیامی را دریافت می کند و نیت تولید پیام رسانه ای در تولید محتوا و پیام رسانه ای چیست. او باید به این موضوعات برسد و بفهمد و آسیب پذیری و مصونیت خودش را در برابر چالش ها و مشکلاتی که در حوزه رسانه ممکن است با آن مواجه شود، کاهش دهد. درواقع کودک باید مهارت ها را افزایش دهد تا شاهد افزایش مصونیت آنها باشیم. این نکته را باید رسانه ها به آن توجه کنند.

رسانه‌ها مطالبه‌گر باشند

دومین موضوعی که رسانه ها می توانند بسیار نقش آفرین باشند، موضوع مطالبه گری است. ما باید بتوانیم حوزه رسانه و سواد رسانه ای را از سنین بسیار پایین تر آغاز کنیم و به تحقق مفهوم سازی رسانه بپردازیم آن را به یک نهضت رسانه ای در کشور تبدیل کنیم.

مقام معظم رهبری در احکام تشکیل مرکز ملی فضای مجازی به توسعه سواد کاربران فضای مجاز ی توجه و آن را به عنوان یکی از تکالیف مرکز ملی فضای مجازی اشاره کردند. رسانه ها می توانند در این حوزه مؤثر باشند تا این تکالیف را از سیستم و ساختار مدیریتی کشور پیگیری و مطالبه کنند.

ما در روزهای پساکرونا قرار داریم و همچنان گرفتار کرونا هستیم؛حضور رسانه ای و فضای مجازی کاربران اعم از کودک و نوجوان و بزرگسالان در حال افزایش است؛ همه این ها نشانه این است که نیاز داریم تا ما به حوزه رسانه، زیرساخت های رسانه و فرهنگ رسانه ای توجه بیشتری داشته باشیم.

انتهای پیام/کودک فضای مجازی نوجوانان شبکه‌های اجتماعی