به بهانه‌ی معرفی کتاب «نوشتن خلاق»: مامایی که «واژه» به دنیا می‌آورد!

درباره‌ی خلاقیت

خلاقیت دارای ۲ سطح تکنیکی و محتوایی است. در واقع خلاقیت می‌تواند در محتوای یک سوژه باشد یا در فرم آن. مثلا فردی مانند «اوشو» اساسا خلاقیتی در سطح محتوا و معنا به سوژی کلانی چون «زندگی» دارد؛ در حالی که فردی که با استفاده از آجر نوعی دزدگیر می‌سازد، در سطح فرم دست به خلاقیت زده است.

خلاقیت ماحصل تفکر «واگرا» است که در مقابل تفکر «همگرا» قرار می‌گیرد. همین «واگرایی» است که به فرد امکان می‌دهد از آجری که به شکلی همگرا و کلیشه‌ای در ساخت ساختمان به کار می‌رود، یک وسیله‌ی امنیتی بسازد!

خلاقیت براساس ۴ بُعد سیالی ­، انعطاف، ابتکار و بسط جزئیات شکل می‌گیرد. آنچه عملا در اجرای یک فرایند خلاق رخ می‌دهد، حذف، اضافه و جایگزینی در یک نوع الگو و زاویه‌ی دید است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که خلاقیت در ساده‌ترین تعریف خلق اثری «ضدکلیشه» و «خلاف عادت» است. همرنگ جماعت نشدن و ساز مخالف زدن است به شرطی که نغمه‌ی این ساز «خوش» و «سازنده» باشد.

نویسندگی و ماهیتش

یکی از هنرهای جذاب که مرغ خیال همیشه با آن در پرواز است و می‌توان با آن به دوردست‌ها سفر کرد، نویسندگی است؛ هنری که به واسطه آن می‌توان به آرامش رسید و اثری زیبا و ماندگار برای مخاطبان خلق کرد.

ولی «خلاقانه نوشتن» چه نوع نوشتنی است؟ شاید لازم باشد برای رسیدن به مفهوم واقعی «نویسندگی خلاق»، قبل از وارد شدن به مبحث خلاقانه نوشتن، به چیستی نویسندگی بپردازیم.

نوشتن مهمانی واژه‌هاست، حاصل این مهمانی و هم‌افزایی، ارتقا «واژه» به عباراتی با ساختار و بافتار جدید است. از این جهت نوشته یک «گشتالت» است. گشتالت ارتقا اجزایی معین به کلیتی مستقل و سطحى بالاتر از طریق ترکیب و پیوند آن‌ اجزاست.

بنابراين ۴ کلمه‌ای که یک جمله را می‌سازند، تنها ۴ کلمه در کنار هم نیستند، بلکه هم‌نشینی آن‌ها افق‌های معنایی جدیدی را می‌گشاید. هر چه ترکیب کلمات خلاقانه‌تر و غریب‌تر باشد، این افق‌های معنایی بدیع‌تر، بکرتر و چشم‌نوازتر خواهند بود، به شرطی که ترکیب کلمات «تُهی» نباشد و «خلق» کند، چیز جدیدی، معنی تازه‌ای خلق کند، تا واجد خلاقیت باشد.

پس نوشته خلاق یعنی اثری که نگاهی تازه و نوآورانه دارد. نویسنده خلاق با خلق ترکیبی غیرکلیشه‌ای سعی در خلق اثری دارد که مخاطب را شگفت‌زده می‌سازد و او را با دنیا و تجربه‌های جدید روبه‌رو می‌کند.

نوشته‌ای که متفاوت از نویسندگی معمول و روتین موجود باشد. نوشته‌ای که بتواند مرزهای منطق و عقلانیت معمول را درنوردد و نوشته‌های فرامنطقی خلق کند. همین خلاقانه بودن نوشته، خود جذابیت را دوچندان می‌کند و مخاطب را برای خواندن راغب‌تر می‌سازد.

به سخن دیگر، در نویسندگی خلاق ما دنبال شکستن کلیشه‌های معمولِ نوشتن هستیم. می‌خواهیم متفاوت و جذاب بنویسیم. می‌خواهیم در نوشته‌هایمان نه تنها حرف جدیدی برای گفتن داشته باشیم، بلکه شیوه جدیدی از نگارش را ارائه دهیم. و همه اینها حاصل نمی‌شود مگر اینکه خود را به مهارت خلاقیت مسلح کنیم.

نوشتن خلاق و خلاقیت

نوشتنِ خلّاق نتیجه اندیشیدنِ خلّاق است. خلّاقیّت به‌عنوانِ یک ویژگی بارز، همیشه همراهِ بشر بوده و خواهد بود. افسانه‌ها و داستان‌های محلّیِ بر جای مانده از زمان‌های دور، خود راویِ خلّاقیتِ انسان و تلاش او برای درک و شناختِ ماهیّتِ خویشتن، زندگی، مرگ، و حوادث و رویدادهای محیطِ پیرامون خود هستند. «قصّه» و «داستان» در دنیای مدرن نیز یکی از بهترین شیوه‌های خلّاقانه برای روایت و همراه کردنِ مخاطبینِ بیشتر برای شنیدنِ اندیشه‌ها و احساسات و فریادهای درونی بشر است.

قصّه و داستان به‌خاطرِ هیجان، تعلیق و لذّتی که در ذهنِ شنونده و خواننده ایجاد می‌کند، او را بیشتر ترغیب می‌کند تا در این همراهی و همزادپنداری بماند. بهترین مثال برای ارتباط بینِ مخاطب و روایت‌گرِ قصّه و داستان، مثالِ شهرزادِ داستانِ «هزار و یک شب» است.

رضا براهنی در مقدمه کتاب «قصّه نویسی» به شهرزاد اشاره‌ای بجا دارد: شهرزاد قصّه می‌گفت تا نمیرد. بشر هم قصّه می‌گوید تا رنج‌ها، افکار، احساسات و به طورِ کلی تاریخش نمیرد. اگر تاریخِ بشر نباشد،‌ مرگِ حقیقی او فرا می‌رسد. از این‌روست که، ملّت‌ها قصّه‌ها و داستان‌هایشان را در قالبِ ادبیات و هنر حفظ می‌کنند، زیرا می‌دانند هر ملّتی تا زمانی زنده می‌ماند که قصّه و داستانی برای گفتن داشته باشد. نوشتنِ خلّاق، انسان را نه تنها از نیستی می‌رهاند، بلکه او را به اکسیرِ حیات و جاودانگی می‌رساند.

کتاب نوشتن خلاق از گابریله ال‌ریکو و نویسندگی خلاق

گابریله ال‌ریکو در کتاب «نوشتن خلاق» پنجره‌ای جدید به چشم‌اندازهای بکر و دیدنی خلاقیت گشوده است تا با همراه کردن ما با «زاویه‌ی دید منحصربه‌فرد خود در نوشتن خلاق» ما را به نویسنده‌ای خلاق‌تر تبدیل کند.

نوشتن خلاق اثر گابریله ال ریکو از جمله کتابهایی ست که با رویکردی متدیک به پروسه نوشتن می پردازد و اثری ارزشمند و خواندنی محسوب می شود. البته برای اینکه مخاطب بهترین نتیجه را درباره این کتاب بگیرد بهتر است با دیدی درست به سراغ آن برود.

این کتاب اثری آموزشی در حوزه داستان نویسی نیست. عناصر مختلف داستان، کاربردها و کارکردهای آن را به مخاطب نمی آموزد، بلکه با رویکردی کلان نگرانه تر می خواهد نوشتن را به مخاطب بیاموزد. آن هم با متدی که به نوشتن خلاق معروف شده و در سراسر دنیا اساتید خاص خود و کارگاه های بزرگ و کوچک خود را دارد.

کتاب حاضر که از جمله آثار معروف در این زمینه محسوب شود به خواننده می آموزد که چطور به پیرامون خود نگاه کند، چگونه دیده ها و شنیده های خود را به عنوان ملاط نوشتن مورداستفاده قرار دهد. به بیان دیگر این کتاب به خواننده یاد می دهد که چگونه نویسنده درون خود را کشف کند و استعداد این نویسنده را ورز داده و شکوفا سازد.

کم نیستند کسانی که استعداد روایت کردن دارند از تجربه های بسیاری نیز برخوردارند؛ اما نمی دانند برای این روایت از چه زبانی باید استفاده کنند؛ به عبارت دیگر برای این کار چه لباسی باید بر تن جملات کنند.

نویسنده این کتاب کم و بیش باور دارد که همه می توانند بنویسند پس در تلاش است به آن ها راه و رسم این مهم را بیاموزد تا هر یک زبان خاص خود را برای نوشتن پیدا کنند. در این کتاب همچنین تمرین هایی ارائه شده تا خواننده بیاموزد چگونه افکار و ایده های خود را به راحتی و بدون گرفتار شدن در قواعد بی مورد بیان کرده تا «صدا» و شیوه ی بیان خود را پیدا کند.

گابریله ال ریکو معتقد است: «اگر یاد بگیریم بازی طبیعی موزون میان دو نیمکره مغز را سد نکنیم و بگذاریم این بازی آزادانه اتفاق بیفتد، می توانیم طبیعی تر و راحت تر بنویسیم. همه ما از توانایی های بیانی برخورداریم که باید آن ها را کشف کنیم و گسترش دهیم.»

کتاب نوشتن خلاق با ارائه ی تمرین ها و راه حل هایی کاربردی و سرگرم کننده به مخاطبین کمک می کند تا سبک نوشتارِ طبیعی و منحصر به فرد خود را بیابند و از استعدادهای خود در داستان سرایی، کمال بهره را ببرند. در واقع ریکو نشان می دهد که خلاقانه نوشتن، امری چندوجهی است و به وجود ویژگی های مختلفی در نویسنده بستگی دارد. زمانی که بر تعدادی از تکنیک های ارائه شده توسط ریکو تسلط بیابید، خواهید دید که اکنون آن قدر به نویسنده ی درونتان اعتماد پیدا کرده اید که کلمات را بدون تردید بر روی کاغذ بیاورید. پس از مطالعه ی این کتاب، نه تنها از انتقادها هراسی نخواهید داشت، بلکه خواهید توانست از آن ها برای بهتر شدن کارتان بهره ببرید.

خانم گابریله ریکو در این کتاب شیوه و روش خود را در متد نوشتن خلاق ارائه می‌کند. برای نمونه شیوه خوشه سازی ارائه شده در کتاب او که مبحث اصلی کتاب است، در کارگاه های نوشتن خلاق زیادی با استقبال روبه رو شده و تدریس می شود. او در کتاب حاضر بستری را فراهم می آورد تا خواننده دریابد چگونه می تواند توانایی خلاقیت زبانی خود را کشف کند و از آن به عنوان زبان خاص خود استفاده کند.

مفهوم «خوشه‌سازی» مفهومی شناخته‌شده در دنیای خلاقیت و فراتر از مباحث نویسندگی خلاق است که برای ایده‌پردازی در زمینه‌ها و اهداف مختلف دارای کاربرد درخشانی است.

تفاوت کار گابریله با بوزان

خوشه‌سازی ارائه شده در كتاب گابریل ال‌ریکو بر مبنای مدل «نقشه ذهنی» که توسط تونی بوزان ارائه شده بود، شکل گرفته است. بوزان مدل خود را برای بررسی جنبه‌های مختلف یک ایده مرکزی به صورتی خلاقانه، رواج داد. در این روش به شکلی سلسله‌مراتبی و درختی (از کل به جز) زیرمجموعه‌های ایده‌ی اصلی که «تداعی‌های ذهنی ناشی از مواجه شدن با ایده‌ی اصلی» هستند، رفته رفته ساخته و پرداخته می‌شوند. این روش خلاق تا کنون در بسیاری از فعالیت‌های خلاق نظیرِ انواع طوفان‌های ذهنی، نام‌گذاری برای برند و حتی ایده‌پردازی لوگو کاربرد داشته است.

در مدل گابریله اما محدودیت‌ها و قیود روش‌ بوزان به حداقل رسیده است. شما صرفا یک ایده مطرح می‌کنید (مثلا اولین کلمه‌ای که به ذهنتان می‌رسد یا نام اولین چیزی که به چشمتان می‌خورد) که لزوما یک ایده‌ی مرکزی نیست، در واقع در مدل گابریله روابط ایده‌ها (در اینجا کلمات) صرفا عمودی و از بالا به پایین نیست، بلکه می‌تواند از پایین به بالا و افقی هم باشد.

در اینجا ایده‌ی اولیه تنها یک جرقه است که جریان سیال ذهن را فعال می‌کند و پس از شکل‌گیری این جرقه، ایده‌های دیگری در سطوح مختلف (غیر سلسله‌مراتبی) به وجود می‌آیند که پیامدها و تداعی‌های اولین ایده محسوب می‌شوند. این ایده‌ها مانند دانه‌های تسبیح در کنار هم قرار می‌گیرند و «پیکره» یک نوشته‌ی خلاق را شکل می‌دهند.

از این جهت استفاده ار خوشه‌سازی برای نویسندگی بااستفاده از ناخودآگاه و نوشتن به سبک «آزادنویسی» بسیار مناسب و حائز اهمیت است.

سورئالیسم و نوشتن خلاق

به عنوان یک مکتب ادبی، سورئالیسم مکتبی است که می‌تواند بیشترین ارتباط را با نویسندگی خلاق برقرار کند. مکتبی که توسط افرادی چون فیلیپ سوپو، آندره برتون و لوئیس بونوئل به وجود آمد. سوپو بیشتر کارهای تئوریک و نظریه‌پردازی این مکتب را انجام می‌داد. برتون نویسنده‌ای توانمند بود و بونوئل با فیلم سگ آندلسی سورئالیسم را به سینما آورد.

نوع نگارشی که در فراورده‌های متنی سورئالیسم به کار می‌رفت و برتون اوج آن را در اثر سترگش «نادیا» نشان داد، می‌تواند غنیمتی برای دوست‌داران نویسندگی خلاق باشد.

آفرینش گروهی در نویسندگی خلاق

یکی از محورهای نگارشی این سبک، «آفرینش‌های گروهی» بود. در این شیوه یکی از افراد، کلمه یا جمله‌ای را روی کاغذ می‌نوشت و افراد دیگر بدون اگاهی از نوشته‌ی نفر قبل، مطلبی را بر آن می‌افزودند. نخستین نمونه‌ی این نوع آفرینش که محصول تلاش آندره برتون و جمعی از دوستانش بود خلق گروهی این جمله است: «لاشه‌ی خوشگوار، شراب تازه خواهد نوشید!»

نگارش خودکار در نویسندگی خلاق

اما مهم‌‌تر از آفرینش گروهی یک متن، به نظر این ابداع مفهوم «نگارش خودکار» توسط آندره برتون بود که برای نویسندگی خلاق منشا اثرات مفیدی شده است.

در توضیح مفهوم «نگارش خودکار» باید گفت، برای خلق یک اثر مکتوب سورئال باید با ذهنی خالی و بدون پیش‌فرض به سرعت از هجوم کلمات سیال استقبال کرد، باید خود را در معرض این طوفان قرار داد و به خودی خود و به صورتی ناگهانی اقدام به نوشتن کرد.

هنرمندان تحت‌تاثیر این ابداع آندره برتون، دو یا چند نفری در حالت نوعی خلسه و بدون هیچ اندیشه و قصد از پیش تعریف‌شده‌ای اقدام به نوشتن می‌کردند. نوشتن با اتکا بر غریزه و ناخودآگاه محض. این همان اصلی است که امروزه عینا در «آزادنویسی» و نوشته‌های ناگهانی بی‌وقفه‌ی ۱۰۰۰ کلمه‌ای نیز به کار می‌رود.

درست مانند کودکی که برای یادگیری شنا ناگهان به آب انداخته می‌شود، در این‌جا نیز نویسنده در براربر عمل انجام‌شده قرار می‌گیرد و از آن‌جایی که هیچ برنامه و خوراک از پیش تعیین‌شده‌ای برای نوشتن ندارد، به ناچار ذهنیت آنی خود را که خالى از كليشه هاى رايج و در عوض سرشار از ناخودآگاه و غریزه است به روی کاغذ می‌آورد.

در پایان خاطرنشان می‌کنم که کتاب حاضر علاوه بر مقدمه در ۱۲ فصل نوشته شده است: نویسنده درون ما، استعداد نویسندگی خود را کشف کنید؛ خوشه سازی – در پی تفکر تصویری؛ الگوی کودکی- سرچشمه های نگارش درونی؛ مفهوم و تصویر – واژگان مغز؛ طرحی شکل می گیرد- شبکه آزمون؛ عناصر بازدارنده- خط سرخ ممتد؛ ضرب آهنگ زبان – موسیقی کلام؛ تصاویر ذهنی- دیدن را با چشم درون بیاموزیم؛ استعاره – امتزاج واژه و تصویر؛ ضربان و ضد ضربان – تنش خلاق؛ کمتر بیشتر است- بازبینی و دایره بسته می شود.

مهم ترین ویژگی کتاب حاضر گذشته از مباحث نویی که در آن طرح شده، فضای امیدبخش حاکم بر کتاب است. کتابی که شمارا تشویق می کند که از نوشتن نترسید.

شاید این نوشته را هم دوست داشته باشید: نوشتاردرمانی چیست و چه فایده‌ای برای شما دارد؟