زبان های ایرانی

زبان های ایرانی به گروهی از زبان های خویشاوند گفته می شود که از نظر میعارهای زبان شناختی دارای ویژگی های همسان هستند، نه از نظر مرزهای جغرافیایی و سیاسی. در جهان باستات، زبان های ایرانی محدوده جغرافیایی گسترده ای را در بر می گرفته است.

در قفقاز در شمال غربی تا خلیج فارس زبان آسی

در جنوب شرقی زبان بلوچی

در جنوب تا شبیه جزیره مسندم زبان کومزاری

در غرب و از شمال رود فُرات زبان کردی، زازا

و تا هندوکش و پامیر در شرق زبان سریکولی

گویش می شده است. حتی پیش از قوم های تُرک به سرزمین های غربی، زبان های گسترده بسیار بزرگتری را در می گرفته اند.

از غرب به کرانه های شمالی و غربی دریای سیاه زبان سَکایی

تا شمال مغولستان و مرزهای چین زبان سُغدی

گویش می شده است. ولی در زبان شناسی، زبان های فارسی رابه سه دسته زیر گروه بندی می کنند.

دوره باستان زبان های ایرانی

از جمله زبان‌های این گروه:

زبان‌ اوستایی که بیشتر از نوشته های اوستا به ما رسیده‌است

فارسی باستان که بیشتر از سنگ نوشته هخامنشی به ما رسیده‌است

سکایی باستان، و مادی که تنها چند واژه آن، آن هم از چند وام‌واژه در فارسی باستان و چند واژه گفته شده در منابع یونانی و میان‌رودانی به دست ما رسیده‌ است

بنابراین این دوره تا پایان دودمان هخامنشی و به دو دسته فارسی باستان و اوستایی دسته بندی می شود.

دوره میانه زبان های ایرانی

این زبان ها از سال ۳۳۱ پیش از میلاد (پس فروپاشی دودمان هخامنشی) تا پایان دودمان ساسانی کاربرد داشته است. زبان‌های ایرانی میانه به دو دسته زیر گروه بندی می‌شوند

گروه ایرانی میانه غربی، شامل پارتی (پهلوانی) و پارسی میانه (یا پارسیگ)

گروه ایرانی میانه شرقی، شامل سغدی، سکایی (یا ختنی)، خوارزمی و باختری (یا بلخی)

آنچه که امروز در ایران با آن سخن می گوییم بازمانده پهلوی ساسانی یا پارسیک است.

دوره نو زبان های ایرانی

زبان شناسان برای دوره نو زبان های ایرانی، زمانی را از میانه سده سوم قمری (برابر با سده نهم میلادی) تا کنون در نظر گرفته اند. این زبان به دسته های زیر گروه بندی می شوند.

زبان فارسی دری که دنباله زبان پهلوی ساسانی است.

زبان پَشتو در افغانستان

زبان آسی در اُستیای شمالی و جنوبی در گرجستان

زبان تاجیکی در تاجیکستان، ازبکستان و افغانستان

زبان یغنابی در یغانب نزدیک بخارا و سمرقند

زبان کُردی (کوردی) ایران، ترکیه، عراق و سوریه

زبان بلوچی ایران، پاکستان و افغانستان

زبان تالشی در شمال غربی ایران و جمهوری آذربایجان

زبان تاتی در آذربایجان و داغستان

زبان پامیری در تاجیکستان و بدخشان افغانستان و شمال غربی چین مانند سین کیانگ. در سین کیانگ زبان سریکُلی رایج است. زبان‌های پامیر یک تقسیم به گروه منطقه‌ای، از زبان‌های ایرانی شرقی است، که توسط مردمان کوه‌های پامیر و حوالی رودخانه پنج و آبریزهای آن تکلم می‌شود. در دورترین نقاط شمال شرقی جغرافیایی ایران‌زمین، یعنی در ناحیهٔ کوهستانی مجاور پامیر، که اکنون جز دو کشور تاجیکستان و افغانستان و قسمتی در آن سوی مرز این کشورها با چین است، گویش‌های متعدد ایرانی به نام زبان‌های پامیری هنوز بر جا مانده‌است

زبان‌های پامیر گروه‌های زبانی-گویشی متفاوتی را شامل می‌شوند که به صورت زبان‌های مجزا شناخته می‌شوند. هرچند که همبستگی میان آن‌ها زیاد است:

شاخه شوغنی

شاخه روشنی

شاخه برتنگی

شاخه سریکُلی

شاخه یزغلامی

شاخه شکاشمی

شاخه وَخی

این نوشته از منبع های زیر گرفته شده است

زبان و دبیره اوستایی

زبان های ایران

زبان پامیری