اشتباهات رایج باسوادها (12): آب در کوزه است یا هست؟!

برگرفته از متنی نوشته‌ی «محمدکاظم کاظمی» شاعر، نویسنده و منتقد ادبی افغانستانی:

◘ به یاد می‌آورم معمایی شوخی‌گونه را که گاهی در محافل دوستانه یا مسابقات هوش صدا و سیما در کابل مطرح می‌شد:
کدام عبارت درست است‌؟ زردی تخم‌مرغ سفید است یا زردی تخم‌‌مرغ سفید هست؟
کسی که در برابر این معما قرار می‌گرفت‌، نگران بود که در تشخیص معنای است و هست دچار اشتباه شود و بالاخره با تفکر و تردید، یکی از این دو را بر می‌گزید که مثلا «زردی تخم‌مرغ سفید است» و آن‌گاه خنده جمع بلند می‌شد که «زردی تخم‌مرغ که سفید نیست‌، زرد است!»

ولی از همان هنگام‌، برایم این مطرح بود که بالاخره است‌؟ یا هست؟
و این تردید وقتی افزوده می‌شد که کسی می‌گفت «من در خانه استم» و من نمی‌دانستم که چرا نمی‌گوید «من در خانه هستم.»

پیش از همه باید گفت که هست، خود فعلی مستقل است‌، از مصدر هستن، به معنی وجود داشتن بنابراین‌ به تنهایی قابل استفاده است‌. ولی است فقط یک رابطه است در جملات اسنادی و اسناد دادن چیزی به چیزی دیگر را نشان می‌دهد.

مثلا ما می‌گوییم «خدا هست» یعنی «خدا وجود دارد.» و این جمله کامل است. فعل و فاعل خود را دارد.
اما اگر بگوییم «خدا است.» عبارت ناقص به نظر می‌آید و این پرسش را به میان می‌کشد که‌ خدا چه چیزی است‌؟ یا در کجا است‌؟ این‌جا مثلا باید گفت «خدا کریم است.» یا «خدا با ما است.»

از سوی دیگر، هست بر وجود چیزی دلالت می‌کند و است بر چگونگی آن.

وقتی می‌گوییم «آب هست.» یعنی این‌جا آب وجود دارد.
اما وقتی می‌گوییم «آب سرد است.» دیگر بحث از وجود آب نیست‌، از چگونگی آن است.

اما این قضیه گاهی کمی پیچیده می‌شود، وقتی که از عبارت‌، هم وجودِ چیزی را بتوان استنباط کرد و هم چگونگیِ آن را.

به‌راستی کدام ‌یک از این دو عبارت درست است‌:
آب در کوزه هست.
یا
آب در کوزه است.

هر دو عبارت درست است‌!
ولی هر یک در جای خود و معنای خود.
در جمله «آب در کوزه هست» هدف این است که وجود آب را روشن کنیم.
گویا کسی صرفِ بودن یا نبودن آن را از ما پرسیده است و ما به این پرسش پاسخ می‌دهیم که «در کوزه‌، آب هست‌« یعنی «آب وجود دارد».
اما وقتی می‌گوییم «آب در کوزه است.» به‌واقع موقعیت آب را روشن می‌کنیم و به این پرسش پاسخ می‌دهیم که «آب در کجاست‌؟» گویا پرسش‌گر خود می‌داند که آبی در کار هست؛ فقط می‌خواهد بداند آن آب در کجاست. پس وجود و عدم در کار نیست‌، بلکه چگونگی یا موقعیت مهم است. این‌جاست که است به کار می‌آید.

در گویش و حتی نگارش بعضی مردم‌ (منظور افغانستان است)، گاه چنین عبارتی می‌بینیم: «من در خانه استم.» به‌راستی این درست است یا نه‌؟
این‌جا باید توضیح دهیم که اگر تکیه اصلی بر «بودن» باشد، باید گفت «من در خانه هستم.» یعنی «خاطرجمع باش که من در خانه حضور دارم.» اما اگر تکیه اصلی بر «خانه» باشد، یعنی صرفاً بخواهیم موقعیت خود را بیان کنیم باید گفت «من در خانه‌ام.» یعنی مثلا در مغازه یا خیابان نیستم!

خوب‌، بالاخره زردی تخم‌مرغ سفید است‌؟ یا هست‌؟
با آن چه تا کنون گفته شد، روشن می‌شود که سخن از وجود داشتن زردی نیست‌، بلکه سخن از چگونگی آن است‌، پس حال با آرامش خاطر می‌توانیم بگوییم زردی تخم‌مرغ سفید است؛ نه‌، ببخشید «زردی تخم‌مرغ‌، زرد است»!

نکته‌ای برگرفته از سایت «ویراستاران»:
«هست» کاربرد دیگری نیز دارد و آن تأکیدِ «است» است یا استِ تأکیدی است. مثلاً می‌گوییم:
نور اتاق مناسب هست؛ ولی هنوز دوربین نمی‌تواند تصویر خوبی بگیرد.
در «نور اتاق مناسب است»، «است» می‌شود فعل ربطی‌اش اما برای تأکیدِ بیشتر می‌گوییم نور اتاق مناسب «هست».

◄ اگر به مطالب این‌چنینی علاقه‌مندید، یازده‌تای قبلی این مجموعه را نیز ببینید!