افتادن از دو سوی بام مواجهه با محتوای خشونت‌آمیز

عملکرد پلتفرم‌های داخلی و خارجی در مقابل محتواهای مربوط به واقعه شاهچراغ

حرم حضرت احمد بن موسی شاهچراغ در تاریخ 4 آبان 1401 مورد حمله تروریستی قرار گرفت که این حادثه تلخ منجر به شهادت و مجروحیت 32 نفر از هموطنان گردید. در پی این واقعه هولناک صفحات رسمی خبرگزاری‌ها و کاربران فضای مجازی مطالبی را در پوشش آن منتشر کردند که بعضا بخش‌هایی از واقعه تروریستی، پیکرهای بی‌جان، زمین‌های آغشته به خون و یا تصاویری که خشونت‌آمیز تلقی می‌شوند، را نشان می‌داد. هدف از انتشار این محتوا اگرچه آگاهی‌بخشی و محکومیت خشونت است، اما ترویج غیرمستقیم خشونت و عادی‌سازی آن را، به ویژه برای افراد خارج رده‌بندی سنی محتوا، به دنبال داشته باشد. در این بین پلتفرم‌های داخلی و خارجی با توجه به نظام حکمرانی حاکم بر کشور مبدا خود و یا به دلیل عدم وجود قواعد یا مرامنامه های دقیق، عملکردهای متفاوتی را در مواجهه با محتوای منتشرشده داشتند.

• پلتفرم های جهانی، ملغمه ای از بایکوت، مراقبت و سانسور سیاسی

پلتفرم اینستاگرام در مواجهه با این واقعه و پوشش آن تمامی محتوای مرتبط با حادثه تروریستی را با هشدار "This photo may contain graphic or violent content" نشانه‌گذاری کرد و همچنین پست‌های مننتشرشده در این‌باره را محدود کرد؛ به نوعی که نه تنها از نمایش عمومی آن و توصیه‌اش در صفحه جستجو خودداری نمود، بلکه پست‌های اخیر هشتگ‌های #ایران_تسلیت، #شیراز_تسلیت و #شاهچراغ را با توضیح "Recent posts for #ایران_تسلیت are hidden because some posts may not follow Instagram’s Community Guidelines" پنهان کرد.

در بخشی از مرامنامه‌ی اینستاگرام[1]چنین آمده‌است که "اینستاگرام جایی برای حمایت یا تمجید از تروریسم، جنایات سازمان یافته یا گروه‌های نفرت‌پراکن نیست." و همچنین در جای دیگری چنین آورده شده که "ما می دانیم که بسیاری از افراد از اینستاگرام برای اشتراک گذاری رویدادهای مهم و خبرساز استفاده می کنند. برخی از این مسائل می تواند شامل تصاویر گرافیکی باشد. از آنجایی که افراد و گروه‌های سنی مختلف از اینستاگرام استفاده می‌کنند، ممکن است ویدیوهای خشونت‌آمیز شدید و گرافیکی را حذف کنیم تا مطمئن شویم اینستاگرام برای همه مناسب است. ما درک می کنیم که مردم اغلب این نوع محتوا را برای محکوم کردن، افزایش آگاهی یا آموزش به اشتراک می گذارند. اگر به این دلایل محتوا را به اشتراک می گذارید، توصیه می کنیم عکس خود را با هشداری درباره خشونت گرافیکی زیرنویس کنید."

این بدان معناست که دستورالعمل‌های اینستاگرام در کنترل محتوای خشونت‌آمیز علاوه‌بر ممنوعیت تشویق خشونت، محکومیت و تقبیح آن را هم نمی‌پذیرد و کاملا در مقابل نمایش خشونت ممانعت می‌کند و در عمل از سوی افراط بام مواجهه با محتوای خشونت‌آمیز افتاده است. البته اینستاگرام که خود مفسر دستورالعمل‌های خود است در موارد متعددی نظیر واقعه تروریستی شاهچراغ با محدود کردن تمامی هشتگ‌ها و پست‌ها و نشانه‌گذاری آن‌ها نشان داد گاهی از این دستورالعمل‌ها برای سانسور و بایکوت استفاده می‌کند و گاهی همانند اتفاقات اعتراضات اخیر بر محتوای توصیه‌کننده به خشونت همانند تصاویری از آتش زدن نیروی انتظامی و ضرب‌وشتم آنان و همچنین محتوای ترغیب‌کننده به استفاده از سلاح و نحوه تولید ابزارهای خشونت آفرین چشم می‌پوشد. آنچه که در عمل و براساس شواهد در ایران و برخی دیگر از کشورها مشخص شده است، اعمال «تعدیل» ازسوی پلتفرم های فراملی براساس تضادها و یا چالش های سیاسی کشور مبدا، همچون ایالات متحده، با کشور مقصد و مصادره ی اصول یا منافع عمومی قیدشده در مرامنامه ها و شرایط استفاده به نفع این تضاد و تبدیل آن به بایکوت و سانسورهای سیاسی است.

• پلتفرم های ایرانی، ملغمه ای از بی مسئولیتی و ترویج

اتفاقی که در پلتفرم‌های ایرانی رخ داده عملا مخالف آن چیزی است که در اینستاگرام رخ داده است. در پیامرسان‌های ایرانی نظیر ایتا، بله، سروش پلاس و... محتوای خشونت‌آمیز واقعه تروریستی شامل مستند کامل این حمله و نمایش با وضوح لحظه شلیک مستقیم به مردم و تصاویر پیکرهای بی‌جان به زمین افتاده بدون هیچ نشانه‌ای در بخش توضیحات یا ابتدای ویدئو، در صفحات رسمی خبرگزاری‌ها و صفحات غیررسمی منتشر شده است و محتوای خشونت‌آمیز بدون هیچ واسطه‌ای در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.

در بخش قوانین و مقررات این پیام‌رسان‌ها اشاره شده است که انتشار محتوا مستلزم "رعایت قوانین موضوعه از جمله قانون جرایم رایانه‌ای و فهرست مصاديق محتوای مجرمانه (موضوع ماده 21 قانون مزبور) است و بر همین اساس انتشار مصادیق تخلف در نشر محتوا می‌باشد که حسب نوع و گستره تخلف، منجر به اعمال محرومیت یا محدودیت برای کاربر، کانال یا گروه منتشرکننده خواهد شد."

در "بند ب ماده 15 قانون جرایم رایانه‌ای" چنین آمده است که " چنانچه افراد را به ارتکاب جرائم منافی عفت یا استعمال مواد مخدر یا روان گردان یا خودکشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت آمیز تحریک یا ترغیب یا تهدید یا دعوت کرده یا فریب دهد یا شیوه ارتکاب یا استعمال آنها را تسهیل کند یا آموزش دهد، به حبس از نود و یک روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (5.000.000) ریال تا بیست میلیون (20.000.000) ریال یا هر دو مجازات محکوم می شود." همچنین در فهرست مصادیق مجرمانه با استناد به همین بند "انتشار محتوای حاوی تحریک، ترغیب، یا دعوت به اعمال خشونت آمیز و خودکشی" را یکی از مصادیق مجرمانه معرفی می‌کند. در واقع این قوانین مبتنی بر نظام حکمرانی رسانه ایران که پایه‌ی مقررات پیام‌رسان‌ها را بنا می‌کنند انتشار محتوای خشونت‌آمیز را به قصد آگاهی‌بخشی و محکومیت آن را، ولو آنکه به شکل غیر مستقیم منجر به ترغیب و تشویق انجام آن شود، به طور مستقیم و جزئی جرم نمی‌انگارد که بخواهد با آن برخوردی صورت دهد یا محتواهای مربوطه را نظارت و پالایش کند. در نتیجه این اتفاق با افتادن از سوی تفریط بام مواجهه با محتوای خشونت‌آمیز، این محتوا بدون هیچ گونه نشانه‌گذاری و هشداری در اختیار عموم مخاطبان در اقسام رده‌های سنی قرار می‌گیرد و هیچ کنترلی بر آن صورت نمی‌گیرد.

در بی‌کنترلی وضع موجود کنترل اندکی بر محتوای خشونت‌آمیز دیده می‌شود. به عنوان مثال در بخش ویترین و شبکه اجتماعی روبینوی پلتفرم روبیکا نیز هشتگ #ایران_تسلیت مسدود شده و نشان داده نمی‌شود. هر چند دو هشتگ مرتبط دیگر (شیراز_تسلیت و شاهچراغ) کاملا دردسترس است و تصاویر خشونت‌آمیزی شامل پیکر شهدا و کودکان شهید کاملا واضح نشان داده شده است و به نظر می رسد هشتگ ایران_تسلیت نیز به دلیل اتفاقات اخیر مسدود شده است.

در قوانین و شرایط استفاده از روبیکا و در بخش ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها "نشر محتوای خشونت‌آمیز در کانال‌ها، بات‌ها، پخش زنده (لایوها)، شبکه اجتماعی روبینو و سایر بخش‌هایی که به صورت عمومی قابل مشاهده هستند" یکی از مواردی است که می‌تواند منجر به "مسدود شدن حساب کاربری فرد" شود. همچنین در ادامه آمده است که "با توجه به اینکه روبیکا چنین فعالیت‌هایی را در اپلیکیشن و وب سایت خود ممنوع کرده است، بدیهی است که نسبت به محتواهایی که بر خلاف این قوانین توسط کاربران در اپلیکیشن و وب سایت، بارگذاری می‌شوند، مسئول نخواهد بود. شما ممکن است در صورت نقض این قوانین توسط سایر کاربران، در معرض چنین محتواهایی قرار بگیرید. بنابراین، توجه داشته باشید که شما از خدمات روبیکا با مسئولیت خودتان استفاده می‌کنید."

عملکرد پلتفرم روبیکا در کنترل و پایش محتوای خشونت‌آمیز که با بستن یکی ازهشتگ‌ها به نمایش گذاشت، غیرموثر است؛ بدین صورت که محتوای خشونت‌آمیز حاوی هشتگ‌های ایران_تسلیت و شاهچراغ هنوز قابل نمایش بود. به عبارت بهتر ممانعتی از نمایش محتوا به عمل نیاورده و فقط راه دستیابی به آن را اندکی سختتر کرده بود. البته این پلتفرم با سلب مسئولیت اجتماعی از خود و تعهد خود را به عهده منتشرکننده و مصرف‌کننده واگذار کرده است.

مرز بسیار باریکی میان تقبیح خشونت و محکومیت آن و تشویق غیرمستقیم به خشونت و ترویج آن است و رسانه‌ها می‌توانند با غفلت از این موضوع و با نمایش بدون واسطه محتوای خشونت‌آمیز ولو با هدف تقبیح و محکومیت موجب ترویجش شوند. برای بهبود این موضوع علاوه‌بر آموزش رسانه‌های رسمی با دستورالعمل‌های معین با تعیین مرز تقبیح و ترویج خشونت برای جلوگیری از اعمال سلیقه و الزام به درج اخطار محتوا و همچنین نشانه‌گذاری آن باید قوانین بازدارنده این موضوع تکمیل گردد.نیز نظام مسئولیتی پلتفرم ها در موضوعاتی همچون خشونت در ایران ولو این که در اسناد مختلف قید شده باشد، دست کم پذیرفته شده و مبنای عمل نظام مند نیست. اتفاقات اخیر سنگ محک خوبی برای مقایسه ی میان وضعیت پلتفرم های جهانی و البته پلتفرم های داخلی که دست کم ادعای مراقبت و سالم سازی فضای تولید و تبادل محتوا را دارند بود و نشان می دهد بُعد توسعه ی سرویسی در این پلتفرمها هنوز اولویت اول است!

[1] Community Guidelines

برای دسترسی به مطالب بیشتر به کانال تلگرام رستاک سر بزنید.
صفحه‌ی رستاک در ویرگول هم به تازگی راه افتاده و مطالب رستاک و دیگر مطالب مرتبط با مطالعات حکمرانی رسانه در ایران در آن به اشتراک گذاشته می‌شود.