نشست ترجمه و نشر در عصر فناوری

خانه کتاب و ادبیات ایران نشستی را در باب «ترجمه و نشر در عصر فناوری» با حضور محمدرضا اربابی، رئیس هیئت مدیره کانون کشوری انجمن‌های صنفی، محمد محمدزاده ضیابری، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان پردازش هوشمند ترگمان و علی محمدپور دبیر مجمع ناشران دیجیتال کودک و نوجوان کشور برگزار کرد.

اربابی گفتگو را با پرسیدن این سوال که «اساسا ترجمه ماشینی چه سهمی از درصد بازار ترجمه دنیا را به خودش اختصاص داده و در ایران در چه مرحله‌ای هستیم» آغاز کرد.

محمدزاده عنوان کرد مانند هر فناوری دیگری ترجمه ماشینی هم دوران متفاوتی را طی کرده، با این حال هنوز به بلوغ کافی نرسیده است. او در خصوص سهم ترجمه ماشینی از بازار گفت، بازار را به دو دسته تقسیم می‌کنیم: بازار موجود و بازار خفته. هدف ترجمه ماشینی، سهم کوچکی از بازار موجود و سهم بزرگی از بازار خفته است.

وی برای توضیح بازار خفته ترجمه، با تقسیم ترجمه به چهار دسته ترجمه رسمی، ترجمه ادبی، ترجمه عمومی و ترجمه‌های تخصصی شروع کرد. سپس در ادامه گفت: در ترجمه رسمی عمدتا عنوان‌ها و متن‌های مشخصی را در قالب‌های از پیش تعیین‌شده جایگذاری می‌کنیم و مگر در موارد خاص ترجمه‌ای از متن رخ نمی‌دهد. ترجمه ادبی سخت‌ترین نوع ترجمه محسوب می‌شود. در این نوع ترجمه، خلق و بازنویسی اثر به زبان مترجم صورت می‌گیرد و گزینه‌ای است که به این زودی‌ها نمی‌توان از ترجمه ماشینی انتظار داشت. ترجمه‌های تخصصی و ترجمه‌های عمومی، خود به دو بخش تقسیم می‌شوند. بخش اول ترجمه‌هایی که نیاز است در حجم انبوه و با سرعت بالا انجام شوند که عملا بازار هدف ترجمه ماشینی است و بخش دیگر که نیازمند ترجمه‌های خیلی فنی، دقیق و قابل اتکا است که ترجمه ماشینی در این بخش نیز می‌تواند کمک کند. بازار خفته ذکرشده در ابتدای بحث در این دو حوزه نمایان است.

محمدزاده افزود: در طی بررسی که حدود ۴ سال پیش با همکاری انجمن‌صنفی مترجمان انجام شد، گردش مالی بازار ترجمه در حدود ۱۰۰۰ میلیارد تومان تخمین‌زده شد. محاسبات بعدی نشان می‌دهد که الان بازار ترجمه چیزی در حدود ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ هزار میلیارد تومان در سال گردش مالی دارد. حجم کل این بازار حدودا ۵ تا ۶ هزار میلیارد تومان در سال است که به دلیل هزینه‌های بالای ترجمه و سرعت بسیار پایین ترجمه انسانی بخشی از آن عملا خفته است و فعال نمی‌شود. هدف ترجمه ماشینی در اصل این بازار است که باعث ایجاد شغل‌هایی علاوه بر مترجم همانند پست‌ویرایشگر و توسعه شغل ویراستاری می‌شود. پس‌ویرایش‌گران ترجمه‌های ماشینی را به‌سازی می‌کنند و نیاز مخاطب را پوشش می‌دهند.

اربابی در ادامه گفتگو پرسید که ترجمه ماشینی و نرم‌افزارهای ترجمه در ایران در چه شرایطی است؟

محمدزاده گفت: خوشبختانه در ایران زود و قوی شروع کردیم. مترجم ماشینی ترگمان از سال ۹۰ کار خودش را شروع کرد، زمانی که مترجم گوگل تازه ۲ سال بود که در حوزه زبان فارسی وارد شده بود و توانست با گوگل رقابت کند. البته باید این نکته را خاطرنشان کرد که گوگل بهترین ماشین ترجمه نیست بلکه معروف‌ترین ماشین ترجمه است. در دنیا بی‌شمار ماشین ترجمه وجود دارد که خیلی از آنها از گوگل ترنسلیت بهتر هستند.

او افزود: در حوزه زبان فارسی ما ماشین ترجمه ترگمان را از سال ۹۰ شروع کردیم و به طور مداوم هم در حال توسعه آن هستیم و در کنارش ترجمه تخصصی یعنی موتور ترجمیار را که کارکرد دوگانه دارد ایجاد کردیم. ترجمیار هم در حوزه علمی و فنی ترجمه بهتری را ارائه می‌کند و هم به نوعی دستیار مترجم است. این موتور ترجمه توانسته در این رقابت سربلند باشد. اثبات این سربلندی نیاز به معیار و ارزیابی علمی هم ندارد و مردم خود بهترین معیار هستند. وقتی با وجود گوگل رایگان و بسیار معروف، بیش از ۶۰ هزار کاربر ترجیح می‌دهند با پرداخت هزینه از ترجمیار استفاده کنند این بدان معنی است که توانسته‌ایم خدمتی برتر و با کیفیت‌تر از گوگل و نظایر آن ارایه کنیم.

وی با اشاره به جنجال خبری اخیر گفت: خبر استفاده گوگل از پیکره‌های ترگمان صحت دارد و ما این موضوع را از دو سال پیش متوجه شدیم. اخیرا گوگل به صراحت در ترجمه‌های خود اعلام کرده که برخی از ترجمه‌ها را از ترگمان یاد گرفته است. این خود نشان‌دهنده کیفیت ترجمه‌های ترگمان است.

اربابی ضمن ابراز خوشحالی از پیشرفت موتور ترجمه ایرانی، درباره سهم ترجمه و نشر کتاب سوالاتی را مطرح کرد.

محمدپور در شروع صحبت خود اذعان داشت که ترجمه ماشینی در سطح کلان به توسعه فرهنگ و توسعه محتوای فارسی در فضای وب و دسترسی به محتوای روز کمک می‌کند. فناوری به خصوص فناوری‌های ماشینی به ویژه برای کشور تحریم‌شده‌ای مانند ایران که کم‌ترین خدمات را دریافت می‌کند و شرکت‌های فناوری هم به خاطر سیاست‌های حاکم کم‌ترین خدمات را ارائه می‌کنند، فرصتی مغتنم هستند. وی در ادامه افزود: نشر وابستگی کاملی به فناوری دارد.

اربابی ضمن تایید این سخن گفت: از فناوری در بخش‌های مختلف این صنعت مانند انتخاب آثار برای ترجمه، ترجمه آثار، فروش و عرضه کتاب و غیره می‌توان بهره برد. در ادامه پرسید: این فناوری در کدام اجزای چرخه صنعت نشر می‌تواند ورود کند؟

محمدپور گفت: فناوری در صفحه‌آرایی، چاپ کتاب و ... کمک کرده است. در حال حاضر ناشر‌های بزرگ به سمت چاپ دیجیتال رفته‌اند. به همین جهت تیراژ پایین‌تری از کتاب‌ها چاپ می‌شود و بنابراین برای مترجم‌ها ‌صرف اقتصادی ندارد که خود یک کتاب را انتخاب و ترجمه کنند. اغلب ناشران پرفروش‌ترین کتاب‌ها را برای ترجمه به مترجم پیشنهاد می‌کنند. در نتیجه ترجمه تکراری زیاد شده است و کسی خبر ندارد که یک کتاب در حال ترجمه است. بنابراین ورود فناوری به این بخش بسیار ضروری است.

اربابی در ادامه سخنان محمدپور افزود: سالانه در حدود ۵ هزار فارغ‌التحصیل رشته مترجمی داریم، مسلما درصد پایینی از‌ آنها فرصت ورود به عرصه نشر کاغذی را دارند. بنابراین حضور بسترهای فعالیت ترجمه دیجیتال شاید بتواند بخش قابل توجهی را ارضا کند. اربابی مطرح کرد که در بستر ترجمیار به طور خاص، آیا این اتفاق افتاده که مترجم‌ها سهم بیشتری از بازار کار را داشته باشند؟

محمدزاده در پاسخ به این سوال با بیان این مطلب شروع کرد که در باب open publication، ممکن است مخاطب یک اثری که منتشر می‌شود در کل کشور تنها ۱۰ نفر باشد، ولی این اثر باید ترجمه شود. به همین خاطر همانطور که امروزه PoD (Publication on Demand) یا انتشار بر حسب تقاضا فزونی گرفته ترجمه بر حسب تقاضا (ToD: Translation on Demand) وارد عرصه شده که سکوهای ترجمه ماشینی اساسا ابزاری برای این موضوع هستند. با ترجمه ماشینی می‌توانیم این نیاز مخاطب را برطرف کنیم. به همین منظور سکوی ترنج که مخفف ترجمه نسل جدید است ایجاد گردیده.

وی افزود: در ترنج از ظرفیت ترجمه ماشینی و پس‌ویشگران حرفه‌ای استفاده می‌کنیم. افرادی که در سامانه ترنج فعالیت می‌کنند، نه دانش ترجمه دارند و نه زبان خوانده‌اند بلکه به آن متنی که ترجمه می‌کنند تسلط دارند. به عنوان مثال یک دانشجوی فیزیک مسلما بهتر از یک استاد زبان‌شناسی می‌تواند مطالب فیزیک کوانتوم را درک و به فارسی مناسب مخاطب فیزیک‌شناس بیان کند و ماشین ضعف این فرد در ترجمه و زبان انگلیسی را پوشش می‌دهد. با این روش سرعت و کیفیت ترجمه را به صورت همزمان افزایش دادیم. طبق استانداردهای جهانی یک مترجم می‌تواند ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ کلمه و در حالت ایده‌ال ۵۰۰۰ کلمه را در یک روز کاری ترجمه کند. اما در حال حاضر ترنج‌کارهای نیمه‌حرفه‌ای ما روزانه ۲۰ هزار کلمه و حرفه‌ای‌های آن‌ها در طول ۸ ساعت کاری بیش از ۴۰ هزار کلمه ترجمه تولید می‌کنند.

زمانی که سرعت افزایش می‌یابد و به تبع آن هزینه‌ها کاهش، نیاز بازار نیز تغییر پیدا می‌کند. محمدزاده ادامه داد: برای مثال یک کتاب ۷۰۰ صفحه‌ای در حوزه مدیریت فناوری اطلاعات طی سه روز در سامانه ترنج ترجمه و سپس طی ۵ روز ویراستاری و برای چاپ فرستاده شد! بنابراین می‌توانیم با استفاده از این سکوها بازار را متحول کرده و نیاز را عوض کنیم.

محمدپور در ادامه گفت: در حوزه‌های علمی سرعت دسترسی به محتوای علمی بسیار مهم است و دانش فناوری باید با سرعت بیشتری منتقل شود. انتقال محتوای ادبی بسیار راحت‌تر و سریع‌تر بوده اما در حوزه فناوری (محتواهای علمی و دانشگاهی) سرعت ترجمه بسیار پایین است و مخاطب محدودتری دارد و صرفه اقتصادی نیز ندارد، بنابراین چاره‌ای جز حرکت به سمت ترجمه ماشینی در این حوزه نیست.

در ادامه به بررسی آسیب‌های ترجمه ماشینی پرداختند. محمدپور با اشاره به اغتشاش و آشوب فروش محتوا به دلیل عدم وجود مالکیت معنوی در ترجمه‌های ماشینی، به این نکته پرداخت که قوانین از تکنولوژی عقب مانده‌اند. همچنین از تاثیراتی ترجمه ماشینی بر قیمت‌گذاری در صنعت ترجمه ابراز نگرانی کرد.

محمدزاده با بیان این که کار مترجم و پس‌ویرایشگران متفاوت از یکدیگر است گفت: برای تعیین دستمزد و قیمت‌، و مهمتر از آن حمایت‌های مربوط به مولفین و مترجمین باید صحت‌سنجی و اعتبارسنجی در خصوص کار مترجم صورت بگیرد. وی سپس ادامه داد: مترجم بار معنوی و حقوقی ایجاد می‌کند اما زمانی که بحث پس‌ویرایشگر مطرح می‌شود، اصل کار را ماشین انجام داده و این افراد تنها ویرایش انجام می‌دهند در نتیجه نمی‌توانند مالکیت معنوی بر کار داشته باشند.

اربابی افزود: قانون‌گذاران باید به این نکته توجه کنند که توسعه فناوری در صنعت ترجمه به خصوص آن بخش که به مالکیت معنوی برمی‌گردد باید پا به پای آن پیشرفت کند. او ضمن لزوم ارائه راهکارهایی برای تعیین دستمزد و هزینه برای ایجاد رضایت، درباره دستمزد و میزان رضایت پس‌ویرایشگران در ترجمه ماشینی سوال پرسید.

محمدزاده گفت: نباید نرخ پایین پس‌ویرایش را با نرخ بالای ترجمه مقایسه کرد. ملاک دستمزد، تخصص و حجم کار انجام‌شده در واحد زمان است. طبیعی است وقتی در یک مدت زمان ثابت با زحمت کمتر، کار بیشتری صورت می‌گیرد نرخ دستمزد به ازای هر کلمه هم کاهش می‌یابد و این به معنی کاهش دستمزد نهایی فرد نیست. ترنج‌کارهای حرفه‌ای ما دریافتی‌های بالایی مثلا ۱۰ تا ۱۸ میلیون تومان در ماه‌ برای فصل‌های پرکار ترجمه کسب کرده‌اند.

اربابی به ترجمه کتاب در بازار ترجمه ماشینی و میزان سفارشات پرداخت و سپس پرسید: آیا بافت سنتی به این حوزه ورود کرده است؟

محمدزاده گفت: تمرکز ما بر دانشجویان و ترجمه مقالات بوده است و سفارش ترجمه کتاب اغلب برای دانشجویان دکترا مطرح است. با وجود درخواست، تمرکز و تمایلی برای ورود به بازار کتاب نداشته‌ایم. در ادامه به وجود مشکلاتی در زیرساخت‌ها اشاره کرد و سپس صحبت‌هایش را اینگونه خاتمه داد: قانون کپی‌رایت در ایران رعایت نمی‌شود و به دلیل خلا‌های قانونی ما دچار هرج و مرج و آشوب شده‌ایم، در چنین شرایطی ماشین‌ها می‌توانند میزان نارضایتی‌ها را کمتر کنند.

اربابی در پایان گفت: متاسفانه در بررسی مشکلات همواره به گره کور مشکلات زیرساختی و ریشه‌ای می‌رسیم و نیاز به بررسی و اصلاح آنها شدیدا احساس می‌شود. او افزود: یکی از خروجی‌های این نشست این است که ورود فناوری‌های نوین قطعا نیازمند بازتعریف قوانین و چارچوب‌ها و ساختارها است. همچنین همان‌گونه که صنعت ترجمه با ماشین‌ها تکامل پیدا کردند، پلتفرم‌های حوزه نشر نیز باید به همین ترتیب تکامل پیدا کنند.