به این دو گزاره توجه کنید:
1-قیمت بنزین افزایش خواهد یافت.
2-شیوه ی تخصیص بنزین تغییر خواهد کرد.
احتمالا با شنیدن گزاره ی اول به سمت صف های طویل بنزین حرکت خواهید کرد اما با شنیدن گزاره ی دوم نمیدانید چه کار کنید. شاید حتی ندانید منظور از چنین گزاره ای چیست؟ اما بهتر است بدانید در صورتی که گزاره ی دوم عملی شود احتمالا قیمت بنزین بسیار بالاتر از آنی خواهد بود که در صورت عملی شدن گزاره ی اول شاهدش هستیم. اما چگونه؟
اندیشکده ی حکمرانی شریف طرحی را ارائه داده است که برطبق آن یارانه ی بنزین نه به ازای هر خودرو بلکه به ازای هر فرد تخصیص داده خواهد شد. این تخصیص منابع با توجه به اینکه مصرف بنزین در کشور روزانه چیزی حدود 75 میلیون لیتر است به آسانی قابل انجام است. تنها کافیست به هر ایرانی روزی یک لیتر یا ماهی 30 لیتر بنزین داده شود.
اما این تخصیص چگونه باعث افزایش قیمت بنزین می شود؟ طبیعی است که تمام این حجم بنزین توسط کل جامعه مصرف نمی شود. بلکه عده ای چندین ماشین در خانه دارند و عده نیز خودرویی ندارند و به صورت پیاده و یا با وسایل نقلیه ی عمومی در شهر تردد می کنند (از هر ده خانواده ایرانی شش خانواده خودرویی ندارند) . با این طرح کسانی که مصرف بنزین بالایی دارند مجبورند دست به دامن افرادی شوند که بنزین کمتری مصرف می کنند (یا اساسا بنزین مصرف نمی کنند). در این صورت یک مبادله صورت می گیرد و این مبادله تا کشف قیمت نهایی آن ادامه پیدا میکند. با توجه به تفاوت قیمت بنزین یارانه که اکنون در جامعه مصرف می شود با قیمت واقعی بنزین خارج از ایران، به احتمال زیاد قیمت نهایی کشف شده بالاتر از قیمت 2500 تومان (قیمتی که گمانه زنی می شود پس از اصلاح نهایی قیمت بنزین به آن برسیم) خواهد بود.
معایب این طرح چیست؟ یکی از معایب مهم این طرح نبود ساز و کار اساسی و مدون برای مبادله ی گسترده ی بنزین است. اگر قرار باشد مانند دوره ی قبلی هدفمندی بنزین، هر جایگاه صاحب مقداری سهمیه ی اضافی بنزین باشد. این مبادله هرگز رخ نخواهد داد از طرفی چنین کاری احتمالا موجب دامن زدن به مشاغلی کاذب مانند دلالی کارت های سوخت و همچنین موضوعیت پیدا کردن کارت سوخت می شود. قطعا تمام مردم نمی توانند هر روز در پمپ بنزین معطل بمانند تا فردی پیدا شود که نیازمند سوخت باشد پس مجبورند مالکیت کارت هایشان را به غیر واگذار کنند که در این میان نیز مفاسد و واسطه گری هایی ایجاد می شود.
دومین مشکل عمده، عدم توازن مناسب جغرافیایی بین عرضه و تقاضاست. تصور کنید در تعطیلات، در شمال هستید که ناگهان نیاز به بنزین پیدا می کنید. گفتیم که در صورتی که قرار باشد این طرح به درستی اجرا شود جایگاه ها حق فروش آزاد بنزین را نباید داشته باشند (یا حداقل دولت حق تعیین سقف برای فروش بنزین آزاد را نباید داشته باشد*) در این صورت احتمالا تعطیلات شما با هزینه ی هنگفت و (شاید با تلخی به خاطر نیافتن بنزین) به پایان برسد. اما در همین حال در مناطقی که مردم کمتری از وسایل نقلیه استفاده می کنند تقاضا برای بنزین بسیار پایین است به حدی که ممکن است سهمیه ی بنزینشان بدون استفاده باقی بماند.
اما مزایای این طرح در وهله ی اول عدالت در توزیع امکانات است. توزیع فعلی بنزین یکی از مشکل دارترین توزیعات امکانات در سطح کشور است که باعث فسادهای گسترده ای شده است. با اجرای این طرح می توان قدری از این نابرابری کاست. از طرفی اجرای این طرح باعث کاهش مصرف بنزین و همچنین کاهش قاچاق بنزین خواهد شد، یارانه ی حذف شده ی بنزین که عملا آورده ی اقتصادی مثبتی ندارد و بهره وری عمومی را افزایش نمی دهد می تواند برای مقاصد اقتصادی بهینه تری هزینه شود، افزایش قیمت بنزین باعث کاهش اقبال به خرید خودروهای پرمصرف داخلی می شود و جامعه جبرا به سمت استفاده از خودروهای خارجی خواهد رفت، پولی که به دست افراد از جهت هدفمندی سوخت میرسد نه آنقدر هنگفت است که باعث تغییرات رادیکال اجتماعی شود و نه آنقدر کم است که محسوس نباشد پس در نهایت باعث افزایش نسبی رفاه عمومی و کاهش شکاف طبقاتی می شود (برای محاسبه ی سودی (یا ضرری) که از این طرح نصیب شما می شود، به سایت انرژی یار مراجعه کنید)
در مجموع به نظر نگارنده طرح تخصیص سوخت به ازای هر نفر در مجموع می تواند طرحی موفق و با بازدهی اجتماعی بالا باشد اگرچه نواقص این طرح باید با کار کارشناسی رفع شود اما امید است با اجرای چنین طرح های مفید و سازنده ای هرروز در جهت رونق و شکوفایی پیش برویم.
*دلیلی که می گویم بهتر است دولت در کشف قیمت حتی در حد تعیین سقف دخالتی نباید داشته باشد، احتمال بروز مفسده هایی است که احتمالا پس از چنین اتفاقی رخ می دهد. تصور کنید دولت سقف سه هزار تومان برای بنزین آزاد قرار دهد. (یعنی بنزین یارانه ای هزار تومان و هر زمان که بنزین آزاد شما به اتمام رسید می توانید از جایگاه بنزین را به سه هزار تومان و یا از افراد با قیمتی کمتر خرید کنید) در این صورت گاهی ممکن است اختلاف بین 3 هزار تومان و قیمت بازار آنقدر معنا دار نباشد که مبادله ای پویا را شاهد باشیم و در نهایت نه تنها مبادله ای صورت نگیرد بلکه کار عده ای خرید و فروش کارت های سوخت شود. بدیهی است در چنین حالتی به خانوارها سودی از این بابت نمیرسد. مورد دوم این است که در صورت فروش بنزین آزاد در جایگاه ها ممکن است یکی از مهم ترین مزایای این طرح که کاهش مصرف سوخت است از موضوعیت ساقط شود. به نظر نگارنده بهتر است برای مبادله ی بنزین در هرکجای ایران از یک سامانه ی خرید و فروش آنلاین استفاده کرد به این صورت که به مانند بازار بورس، عده ای خریدار پیشنهاد های خرید خود را ارائه دهد و فروشندگان نیز قیمت پیشنهادی خود را ارائه دهند. هر خریداری که موفق به خرید بنزین شد و هزینه ی آن را پرداخت کرد، میزان بنزین به کارت سوختش منتقل شود و هزینه ی آن نیز به کارت بانک فروشنده واریز شود.
