جستاری پیرامون مضمون در شعر فارسی

جستاری پیرامون مضمون در شعر فارسی

چندی پیش با تعدادی از دوستان شاعر دورهمی ترتیب دادیم و شعر می خواندیم و درباره شعرهای یکدیگر بحث و نقدی می کردیم یکی می گفت مضمون شعرت قدیمی است و باید از مضامین تازه استفاده کنی . یکی می گفت محتوای شعرت ساده است و بهتر است محتوای پیچیده تری را بکار بگیری تا مخاطب را به چالش بکشی . نظر دیگری این بود که اگر چه مضمون شعرت عاشقانه است اما خوب است درونمایه های اجتماعی را هم همزمان چاشنی شعر کنی تا مخاطب بیشتری را جذب کنی و . . . . و من ، سردرگم میان این همه حرف و نقد و نظر . دست آخر هم قهوه هایمان را خوردیم تا با طعم شیرین دیدار و شنیدن اشعار هم کنتراست فوق العاده ای از طعم ها را در جانمان جا بگذاریم .

خداحافظی که کردیم ، دست در جیب و کیف بر دوش و به قول سعدی سر در جیب تفکر از گوشه پیاده رو به راه افتادم . پاهام روی زمین قدم می زدند و خودم در افکار و اندیشه های پراکنده ، سردرگم ، پرسه می زدم . واقعن مضمون آن شعر قدیمی بود یا تصویرهایش ، محتوای ساده و پیچیده یا مضامین ساده و پیچیده ، آن شعر دیگر چه ؟ مضمونش عاشقانه بود یا مفهومش ؟ شاید هم موضوع و محتوایش ؟ به راستی چرا عادت کرده­ایم از مفاهیم کلی و گسترده و با شمول معنایی وسیع استفاده کنیم ؟ و چرا تا این اندازه این مفاهیم کلی همپوشانی پیدا کرده­اند ؟ اما مساله مهمتری که توجه مرا به خود جلب کرد این بود که از بین این مجموعه واژگان ، مضمون ، محتوا ، مفهوم ، موضوع ، معنی ، این مضمون است که در سرزمین شعر برجستگی و اهمیت بیشتری و بقولی راهبردی ( استراتژیک ) دارد و در فرایند سرایش شعر کاربردی ، تعیین کننده و سازنده­تر محسوب می شود و در سیر حرکت متن از زبان خودکار به سمت زبان ادبی یکی از شخصیتهای اصلی است .

معمولا وقتی بخواهیم به معنای کلمه­ ای پی ببریم اولین کاری که به فکرمان می رسد این است که به فرهنگهای لغت و لغتنامه ها مراجعه کنیم . با مراجعه به این کتابها در ذیل کلمه مضمون به توضیحاتی بر می­خوریم که چندان کمکی به ما نمی کنند ؛ ضمانت شده ، ضمانتی ، معتبر ، معنی ، مفهوم ، محتوا ، فحوا ، مقصود ، منظور ، مراد ، مقتضی ، مفاد ، تاویل ، تفسیر و معانی اصطلاحی آن : نکته ای لطیف و باریک که در شعر گنجانده شود ، معنی و مقصود از یک گفتار یا نوشتار ، منظور و مقصود هنرمند در یک اثر هنری . آنچه مسلم است از این معانی به درک دقیقی از مضمون در شعر نخواهیم رسید .

بسیار خب ، بهتر است واکاوی و کنکاشی در سخن بزرگانی کنیم که سعی در تفهیم و تشریح آن داشته­اند . استاد صفا در تاریخ ادبیات آورده است : مضمون ، گنجاندن نکات باریک در شعر به همراه خیال دقیق و نازک­بینی تام ، آن هم به شرط اعتلای لفظ و به دور از مبالغه است . احسان یار شاطر می گوید : مضمون­یابی یافتن صوری تازه از معانی قدیم است و خرمشاهی نیز معتقد است : مضمون عبارت است از معنی جزئی متکی به مناسبات لفظی و رایج در سنت شعر . ژان پی یر ریشارد درباره مضمون آورده است : مضامین اصلی ، معماری ناپیدای اثر را شکل می دهند و آنهایی که باید بتوانند کلید سازمانش را به ما بدهند آن هایی هستند که در اثر ، بیشتر گسترش یافته­اند و در آن با بسامد آشکار بی نظیری حضور دارند .

با نیم نگاهی به تعاریف و تاویل و تبیین­های پیش­گفته پیرامون مضمون باید گفت شاعر زمانی می­تواند به مضمون پردازی برسد که بتواند به مدد آشنایی­ زدایی و هنجارگریزی و کشف استعداد همنشینی کلمات بر اساس روابط جدید بین اشیا ، طبیعت ، انتزاعات و عراطف و احساسات با انسان به مثابه روحی دمیده در کالبد لفظ در هیئت تشبیهی ، استعاره­ای ، کنایه­ای ، ایهامی یا ساخت عناصر و بافتهای موسیقایی با اجزای زبان بر پایه تناسبات زبانی و سنتهای رایج ادبی دست بزند . این مضمون پردازی و سازه­ های ادبی تشکیل دهنده آن در جای جای زمین شعری وی مشهود خواهد بود که به عنوان سبک شخصی شاعر تلقی می­شود ، که از همپوشانی­ با زمین شعری شاعران همعصر شاخص­های ادبی آن دوره نمودار می­گردد .

مضمون آن ماهیت زیبایی شناسانه­ای است که در ضمن موضوع به مخاطب هدیه داده می­شود ، و می­تواند هزار شکل خود را بیاراید :

هر لحظه به شکلی بت عیار بر آمد گه پیر و جوان شد

هر دم به لباس دگر آن یار بر آمد دل برد و نهان شد (مولوی)

نزدیک بودن مرگ را شاعر به هزار آینه در همان روابط و همنشینی­های جادوانه­ای که پیش از این از آنها یاد شد جلوه­گر می­کند ؛ کرشمه­های ساقی را به هزار گونه تماشا به بند لفظ می­کشاند و گیسوان یار را به هزار و یک شب قصه­ها می­بافد :

یک عمر می­توان سخن از زلف یار گفت در بند آن مباش که مضمون نمانده است (صائب)

با یک تشبیه ، استعاره ،کنایه یا مجاز گرچه آفرینشی شاعرانه رخ می­دهد اما لزوماً به این معنا نیست که مضمونی هم آفریده می­شود . گاه شاعر تشبیهی می­آورد و در همان حد و اندازه باقی می­ماند ، هرچند تشبیه بدیع و بکر و زیباشناسانه باشد و گاه صورتی قدیمی از تصویری را چنان ساخته و پرداخته می­کند ، و آن رستاخیز مشهور کلمات را به پا می­کند ، که از آن کهنه لباس ، جامه­ای دیبا و اطلس بر تن لفظ می­کند و شخصیتی نو و وجودی بدیع می آفریند :

نرگس از چشم تو دم زد در دهانش زد صبا رنج دندان درد دارد می­خورد آب از قلم (غنی کشمیری)

تشبیه همان کلیشه نرگس چشم است که این چنین با شعبده­ی­شاعر ، بدیع و بکر شده است .

مضمون آن ماهیت زیبایی شناسانه­ ای است
که در ضمن موضوع به مخاطب هدیه داده می­شود

مضمون ترفندی است در راستای اعتلای فرایند انتقال پیام / موضوع از ذهن شاعر به جان مخاطب . موجودیتی است که دلیل وجودی ­اش زیباگری معناست ، و به دستیاری او شاعر معشوقه ­ی معنا را با کرشمه و دلبری و ناز به سرزمین ذهن مخاطب فرا می­خواند . نیز می­توان گفت جلوه­ ای زیباشناسانه از موضوع است. مضمون چونان پلی است که باید پیام شعر از آن بگذرد تا به مخاطب برسد و آن مصالح و عناصر سازنده­ی آن آرایه های لفظی و معنوی بر پایه مناسبات زبانی است .

به تاخیر انداختن معنا و دیریاب کردن مفهوم یکی از اصولی است که هر اثر هنری باید و شاید که داشته باشد .کارکرد دیگری که از مضمون پردازی انتظار می­رود این است که معنای اصلی را در لایه­ لایه­ های خود پنهان کند و چالشی لذت برانگیز بر سر راه مخاطب ایجاد کند . این دیریابی و پنهان بودن مفهوم در پیچیدگی­های هنری مضمون ، به مثابه کندوکاوی شورانگیز و کاوشی شوق آور از استخراج گنجینه­ های هنری از معادن متون ادبی است . مخاطب که در این ماجراجویی نقش کاشفی موفق را ایفا می­کند در انتها پیروزمندانه معنای معنا را چون گوهری ارزشمند ، دیریاب و گرانبها در دست گرفته و با شوق و ذوق به دفینه سینه می­سپارد .

مضمون ترفندی است
در راستای اعتلای فرایند انتقال پیام / موضوع از ذهن شاعر به جان مخاطب

از آنجا که این مساله را در زمین ادبیات به مثابه هنر داریم بحث می­کنیم و در این زمین کانون و مرکزیت اصلی توجه و اهمیت ، ساخت سازه ها و خلق شگردهایی است که در زبان – به عنوان بستر و تجلیگاه و نمود مادی معنا و اندیشه – رخ می­دهد ، لذا ساخت ، شناخت و تشخیص مضمون به منزله موضوع اصلی و مرکزی متن ادبی محسوب می­شود . هرچند مضمون ابزاری در راستای پرداخت و ترسیم و ارائه موضوع ، خود از این حیث فاقد اصالت است ، اما آنجا که سخن از ادبیات و هنر به میان آید و اکسیژن اثر هنری را بخواهیم تنفس کنیم ، عنصر تعالی بخش ، مضمون شعر است . موضوع شعر سر راست­ترین و دم دست­ترین عضو شعر است که در اختیار مخاطب قرار می­گیرد ، اما شکل­بندی مضمون بر مبنای تخیل و با استفاده از آرایه­های ادبی و پیچیدگی­های هنری است لذا مستلزم دقت نظر و داشتن نگاه زیبایی­شناسانه و کشف دقیق روابط کلمات در حوزه­مجاز است . در این فرایند هرچه عنصر خیال نیرومندتر و استعداد شاعر در خلق روابط مجازی ، مستعدتر و آرایه­ های ادبی و شگردهای لفظی دقیق­تر ، مضمون به کمال هنری خود و پیچیدگی معنوی نزدیک­تر شده و به عبارت دیگر فربه­تر خواهد شد .

مضمون ابزاری در راستای پرداخت و ترسیم و ارائه موضوع

آنچه از جهان­بینی و درونمایه و اندیشه و ایدئولوژی در شعر دیده می­شود در حوزه موضوع گنجانده می­شود و هر چه از هیجان­زدگی از کشف امر هنری ،  لذت­بخشی و احترام به زیبایی هنرمندانه نصیب مخاطب می­شود کار مضمون است . گفتیم که اصالت با موضوع است و مضمون عنصر تعالی بخش ، لذا مضمون چونان داربستی است که برای استوار شدن به ساختمان محکم موضوع که از امور ریشه­دار و اصیل انسانی سخن می­گوید بسته می­شود تا آرایه­ای دلپسند خواستنی بر قامت او باشد . مضمون چادری است مزین به انواع آرایه های ادبی که توسط عمود موضوع استوار و پا بر جا شده است .

http://horoofestan.ir/blog/%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D8%A8%D9%84%D8%A7%D8%BA%D8%AA-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86/P4-%D8%AC%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%BE%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%88%D9%86-%D9%85%D8%B6%D9%85%D9%88%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C.html#:~:text=%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%20%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C%20%D9%88%20%D9%85%D8%B3%D8%A6%D9%84%D9%87%20%D9%88%D8%AD%D8%AF%D8%AA%20%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF