در طول زندگی انسان‌ها، به دلیل مشکلات و واقعات ناخوشایند، تنوع زیادی از تجربیات را تجربه می‌کنند. این تجربیات معمولاً نسبت به یک واقعه موقت یا دائمی نسبت داده می‌شوند. یکی از تجربیات ناخوشایند که ممکن است هر فردی در طول زندگی خود با آن مواجه شود و حتی برای مدت زمانی طولانی درگیر باشد، توهم است.
توهم دارای انواع مختلفی است و ممکن است به دلایل متنوعی اتفاق بیفتد. گاهی اوقات توهم به شکل موقت و گاهی به شکل دائمی پدیدار می‌شود. به طور کلی، این نوع اختلال نیاز به درمان دارد و مهم است که در اسرع وقت اقدام به درمان آن شود. در این مقاله، سعی دارم توضیحات جامع و کاملی در مورد این وضعیت ناخوشایند را ارائه دهم تا شما بتوانید اگر احساس این مشکل را داشته باشید، بهترین راهکارها را برای حل آن پیگیری کنید.
در ادامه، مواردی نظیر تعریف توهم، انواع توهم، علل ظهور توهم، و راه‌های درمان این مشکل در اختلال روان پریشی مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت. ما را تا انتهای این مطلب همراهی کنید تا اطلاعات کامل‌تری را در خصوص این موضوع به دست آورید.
در ابتدا، ما تلاش می‌کنیم تا به سوالی پاسخ دهیم که توهم چیست که از آن صحبت می‌کنیم؟ به طور ساده، توهم به معنای باور و درک نادرستی است که یک فرد از وقوع وجود ندارندن اتفاقات و عناصری دارد. وقتی کسی به توهم دچار می‌شود، واقعیت‌های مختلف اطراف خود را به طور نادرست تفسیر و درک می‌کند.
در اغلب موارد، فرد مبتلا به توهم ممکن است تصاویری ببیند که در دنیای واقعی وجود ندارند، صداهایی بشنود که در واقعیت وجود ندارند، یا حتی تصورات غلطی از دیگر افراد و حتی محیط اطراف خود داشته باشد. علاوه بر این، شخص مبتلا به این اختلال ممکن است به طور ذهنی اعتقاد داشته باشد که در دنیای واقعی هیچ اتفاقی رخ نداده است.
کلاً توهم ممکن است به دلایل متنوعی ایجاد شود، از جمله بیماری‌های روانی، مصرف مواد مخدر، تنش و افسردگی و غیره. در برخی موارد، علائم توهمی به سرعت از بین می‌رود، اما در موارد دیگر این علائم برای مدت زمان طولانی‌تری در فرد باقی می‌مانند. به همین دلیل، اگر فکر می‌کنید که به توهم دچار شده‌اید، باید به درمان آن روی آورید و به مشاور یا روانشناس متخصص مراجعه کنید.
همان‌طور که در قسمت قبل بیان شد، توهم به معنای تغییر حس و درک یک فرد از عناصر مختلف موجود در محیط اطراف وی و یا افراد موجود در این محیط است. انسان توانایی دارد که از طریق حواس مختلف، وقایع و اطراف خود را حس و درک کند. بنابراین، توهم ممکن است تمامی حواس انسان را به خود مشغول کند. از آنجایی که توهم به شکل واقعیت‌پذیری انسان و واکنش‌های حسی او وابسته است، انواع گوناگونی از توهم وجود دارد. در ادامه، انواع توهم به‌طور جامع مورد بررسی قرار می‌گیرند.
توهم ذهنی یک مفهوم به دسته‌ای از توهمات اشاره دارد که در آن، فرد به عنوان نتیجه‌ای از اختلال توهم، از انسان‌های اطراف خود درک نادرست و اشتباهی دارد. در بعضی موارد، این توهم به گونه‌ای شدید است که فرد نمی‌تواند المان‌های واقعیتی اطراف خود را به درستی تشخیص دهد. توهم ذهنی بر اساس نوع و شدت احساساتی که فرد تجربه می‌کند، به سه دسته تقسیم می‌شود:
1. توهم آروماتیک: در این دسته از توهمات، فرد مبتلا به اختلال توهم به طور مداوم احساس می‌کند که فردی عاشق اوست. در بعضی موارد، این فرد معتقد است که یک شخص معروف و مشهور عاشق او شده است.
2. توهم حسادت: این نوع توهم، حسادت و رقابت را در فرد مبتلا ایجاد می‌کند. به گونه‌ای که فرد در زندگی مشترک یا حتی زندگی کاری خود، به طور مداوم احساس می‌کند که یک شخص دیگر رقیب اوست و قصد دارد جایگاه وی را تضعیف کند.
3. توهم آسیب: در این دسته از توهمات، فرد مبتلا به توهم، خود را در معرض انواع آسیب‌ها می‌بیند. به گونه‌ای که افراد مبتلا به این نوع توهم، در زندگی روزمره‌شان باور دارند که یک شخص دیگر قصد کشتن یا صدمه‌رسانی به آنها را دارد.
یکی از توهمات شایع که بسیاری از افراد با آن روبرو شده‌اند، توهم شنیداری است. افرادی که تحت تأثیر توهم شنیداری قرار دارند، به طور مداوم در طول روز صداها را می‌شنوند که سایر افراد قادر به شنیدن آنها نیستند و در واقعیت هیچ وجود فیزیکی برای این صداها وجود ندارد. با این حال، افراد مبتلا به این نوع توهم به شدت و با وضوح این صداها را در طول روز می‌شنوند.
وقتی افراد تحت تأثیر توهم شنیداری به یک روانشناس یا مشاور مراجعه می‌کنند، ممکن است ادعا کنند که یک فرد خاص آنها را تحت تأثیر قرار داده و از آنها خواسته است کارهای مختلفی انجام دهند. به عنوان مثال، بسیاری از افراد معتقدند که یک فرد خاص از آنها خواسته است از خانه خارج شوند یا وظایف خاصی را انجام دهند.
توهمات شنیداری اغلب به عنوان یکی از علائم ابتدایی اختلال اسکیزوفرنی مشاهده می‌شوند. بنابراین، اگر علائم مشابه را در خود یا افراد نزدیکتان مشاهده می‌کنید، بهتر است تا سریعاً برای مشاوره و درمان اقدام نمایید.
یکی دیگر از انواع توهمات که در میان افراد مبتلا به اختلال‌های روانی، به ویژه اختلال‌های اسکیزوفرنی، بسیار شایع است، توهمات دیداری هستند. توهم دیداری به این صورت توصیف می‌شود که فرد مبتلا به آن، المان‌ها یا افرادی را مشاهده می‌کند که به طور طبیعی واقعیت خارجی ندارند. به عبارت دیگر، این افراد به وسیله حواس و اعضای حسی خود، اشیا یا افرادی را می‌بینند که در واقعیت وجود ندارند. برای مثال، آنها ممکن است اشیا در نقاط مختلف نوری یا حتی افرادی را در محیط نزدیک خود مشاهده کنند، اما در واقعیت، هیچکدام از این موارد واقعیتی ندارند.
یکی از حواسی که ممکن است در اختلال‌های توهمی نقش داشته باشد، حواس بویایی می‌باشد. افرادی که توهم بویایی را تجربه می‌کنند، ممکن است در برخی موارد بویی ناشناخته و نامطبوعی را حس کنند که دیگران نمی‌توانند آن را تشخیص دهند. به عنوان مثال، این افراد ممکن است احساس کنند که بویی ناشناخته و نامطبوع را حس می‌دهند، یا معتقدند که یک محیط خاص یا وسیله‌ای خاص، بویی نامطبوع دارد. حتی در برخی موارد، این افراد ممکن است بوهایی لذت‌بخش و مطبوع را در محیط‌های مختلف یا در معرض افراد مختلف حس کنند، در حالی که واقعیتاً هیچ وجودی برای این بوها در محیط خارجی وجود ندارد.
یک نوع دیگر از توهم، توهم چشایی است که در آن فرد مبتلا به این اختلال، مزه‌های خاصی را در انواع غذاها تجربه می‌کند که با طعم اصلی آن غذاها مطابقت ندارد. به طور دقیق‌تر، این افراد احساس می‌کنند که برخی از مواد غذایی تلخ یا بدمزه هستند، در حالی که به طور طبیعی اینگونه نیست و طعم اصلی غذاها کاملاً نرمال و معمولی است. در اینجا باید توجه داشت که افرادی که داروهای ضد افسردگی مصرف می‌کنند، ممکن است تغییرات در تجربه چشایی خود احساس کنند و تلخی در دهان تجربه کنند، اما این مسئله نباید به اشتباه با توهم چشایی اشتباه گرفته شود.
در برخی موارد، توهم به شکل توهم لامسه در افراد ظاهر می‌شود. در این نوع توهم، فرد تجربه‌های ناشی از لامسه نظیر قلقلک، خراشیدگی، خزیدن حشرات و موارد مشابه را بر روی پوست خود حس می‌کند، در حالی که به طور طبیعی چنین اتفاقاتی رخ نداده است. این تجربیات و احساسات به شکل توهم در فرد ظاهر می‌شوند و به واقعیت منطبق نیستند.
در بخش قبلی، ما به طرز کامل انواع توهمات را بررسی کردیم. با توجه به نوع توهمی که فرد تجربه می‌کند، ممکن است با علائم مختلفی روبه‌رو شود. در این قسمت، ما تعدادی از علائم توهم را شرح می‌دهیم:
1. توهمات شنیداری: یکی از علائم شایع توهم، شنیدن صداها از مکان‌های مختلف است. به عبارت دیگر، این افراد از بخش‌های مختلف محیط خود، صداهایی را می‌شنوند که سایر افراد نمی‌توانند آن را بشنوند. این صداها ممکن است شامل صدای گام‌های راه رفتن، کوبیده شدن در، یا حتی صداهای اشخاص وجود ندارد.
2. توهمات دیداری: افراد مبتلا به توهم دیداری، معتقد هستند که اشخاص و یا اشیا غیر واقعی را مشاهده می‌کنند. به طور دقیق‌تر، آنها از افرادی صحبت می‌کنند که در واقعیت وجود ندارند یا اشیا و المان‌هایی را می‌بینند که در واقعیت وجود ندارند.
3. توهم لامسه: این افراد باور دارند که شخصی آنها را لمس می‌کند، در برخی موارد ممکن است فرد به شدت حس کند که اشخاص دیگری او را لمس می‌کنند. این احساسات معمولاً با عوارض بسیار غیرطبیعی نظیر خراشیدگی یا خزیدگی همراه هستند که در واقعیت واقع نمی‌شوند.
4. توهمات چشایی و بویایی: افراد ممکن است در این نوع توهم، بوها و مزه‌های ناخوشایندی را احساس کنند که در واقعیت وجود ندارد. این تجربیات شامل تلخی‌ها و بوهای ناشناخته و نامطبوعی می‌شوند که با طعم یا بوی واقعی غذاها یا مواد غیرمعمول هستند.
بطور کلی، اختلالات توهم ممکن است در تمام افراد به دلیل شرایط زندگی و ویژگی‌های شخصیتی خودشان رخ دهد. اما برخی افراد بیشتر در معرض ابتلا به این نوع اختلالات قرار دارند. در ادامه به برخی از عوامل موثر در ابتلا به توهم می‌پردازیم:
1. عوامل وراثتی: ابتلا به توهم در افرادی که اعضای خانواده‌شان تجربیات مشابهی داشته‌اند، احتمالاً بیشتر است. عوامل وراثتی می‌توانند تأثیرگذار باشند و توهم از نسل به نسل منتقل شود.
2. اختلالات روانی مرتبط: افرادی که با افسردگی مبتلا هستند و یا تغییرات ناگهانی در روانشان رخ می‌دهد، احتمالاً بیشتر در معرض ابتلا به اختلالات توهم هستند. این اختلالات می‌توانند به عنوان عامل افزایشی در توهم‌پذیری شخص‌ها عمل کنند.
3. مصرف مواد مخدر و الکل: افرادی که به مواد مخدر و یا الکل اعتیاد دارند، احتمالاً بیشتر از سایر افراد به بیماری توهم مبتلا می‌شوند. مواد مخدر و الکل می‌توانند توهم‌پذیری فرد را افزایش دهند و عوارض روانی و شناختی را تشدید کنند.
به عبارت دیگر، این عوامل می‌توانند افراد را در معرض بیشتر به ابتلا به اختلالات توهم قرار دهند و اهمیت بیشتری در شناخت و درمان این اختلالات داشته باشند.
از آنجایی که توهم از جمله بیماری‌های روانی محسوب می‌شود، علائم آن برای افراد اطراف قابل درک و مشاهده است؛ به همین دلیل نیاز به روش‌های پیشرفته برای تشخیص این اختلال وجود ندارد. زمانی که فرد مبتلا به توهم به روانشناس یا مشاور مراجعه می‌کند، روانشناس با توجه به صحبت‌ها و تجربیات فرد، متوجه وجود این بیماری می‌شود؛ زیرا فرد از تجربیاتی صحبت می‌کند که وجود خارجی ندارند.
از جمله سوالات متداولی که روانشناس از فرد مبتلا به توهم می‌پرسد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. آیا صداهای عجیب می‌شنوید؟ این صداها صدای یک شخص هستند یا سایر صداها همچون صدای بوق و بوق می‌باشد؟
2. آیا شخصیتی که می‌بینید، با شما صحبت می‌کند و از شما درخواست دارد؟
3. آیا توهمات شنیداری، بویایی و یا چشایی دارید؟
4. چه زمانی در طول روز این توهمات را تجربه می‌کنید؟
5. آیا مواد مخدر و یا الکل مصرف می‌کنید؟
6. آیا در میان اعضای خانواده‌تان، فردی با اختلال‌ها یا توهم‌های مشابه دارد؟
با توجه به پاسخی که فرد مبتلا به توهم به این دسته از سوالات می‌دهد، روانشناس علت ایجاد توهم و نوع آن را مشخص می‌کند و در نهایت نسبت به درمان توهم اقدام می‌کند.
تنها در برخی موارد ممکن است بر اساس تشخیص روانشناس، آزمایش‌های مختلفی بر روی فرد انجام شود تا وجود بیماری‌هایی مانند سرع، آلزایمر، اختلالات روانی مختلف و ... رد یا تایید شود.
علل ابتلا به توهم در افراد متنوع و متفاوت هستند. این اختلال ممکن است به دلیل عوامل مختلفی ایجاد شود، از جمله عوامل روانی و جسمی. این عوامل می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
1. کمبود خواب: کمبود خواب و استرس ناشی از آن می‌تواند عوامل مؤثر در ایجاد توهم باشد. کسانی که به طور مداوم کمبود خواب تجربه می‌کنند، ممکن است علائم توهمی تجربه کنند.
2. اختلالات روانی: افرادی که از اختلالات روانی مانند افسردگی، اختلال دو قطبی و اختلالات اضطرابی رنج می‌برند، احتمالاً در معرض خطر ابتلا به توهم قرار دارند. این اختلالات می‌توانند تأثیرات منفی بر روی اندیشه‌ها و درک افراد داشته باشند.
3. مصرف مواد مخدر: مصرف مواد مخدر و الکل می‌تواند عواملی باشد که توهمات را تشدید کنند یا ایجاد کنند. بسیاری از مواد مخدر می‌توانند تأثیر منفی بر واقعیت‌پذیری و درک افراد داشته باشند.
4. وراثت: وجود تاریخچه خانوادگی افراد مبتلا به اختلال‌های روانی و توهمی نیز می‌تواند نقش زیادی در ابتلا به توهم داشته باشد. افرادی که از اعضای خانواده‌شان این نوع اختلالات را تجربه کرده‌اند، احتمالاً در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به توهم هستند.
5. تغییرات زندگی: تغییرات ناگهانی در زندگی افراد، مانند از دست دادن کار، طلاق یا واقعه‌های تراژیک، می‌توانند عواملی باشند که توهمات را تشدید کنند.
با توجه به این عوامل، تشخیص و درمان افراد مبتلا به توهم بسیار مهم است. اعتراف به وجود توهم و مراجعه به روانشناس یا مشاور می‌تواند گام اول در درمان این اختلال باشد. همچنین ترکیب درمان‌های روان‌شناختی و دارویی ممکن است در بهبود وضعیت این افراد مؤثر باشد.
در برخی موارد، افراد مبتلا به اختلالات خواب ممکن است علائم توهم را تجربه کنند. اغلب این اشخاص در زمانی که به خواب می‌روند یا در زمان بیدار شدن، دچار توهم می‌شوند. اما تاثیر اختلالات خواب بر توهم‌ها قابل درمان است. با تشخیص و درمان اختلال خواب، علائم توهم به حداقل می‌رسند و در نهایت با کمک روانشناس می‌توان به تسهیل درمان این افراد پرداخت.
افرادی که به مدت طولانی به الکل و مواد مخدر معتاد هستند، ممکن است علائم توهم را تجربه کنند. این افراد بیشتر درگیر توهم‌های بینایی هستند، اما ممکن است توهم‌های دیگر را نیز تجربه کنند. توهمات معتادان معمولاً به علت تاثیرات مخدر و ترکیبات شیمیایی در مغز ایجاد می‌شوند. درمان اعتیاد و پشتیبانی روانی می‌تواند به کاهش این علائم کمک کند.
افرادی که اختلال وسواس و یا OCD (اختلال وسواسی-جبری) دارند، در برخی موارد ممکن است توهم تجربه کنند. در واقع، توهم در این دسته از افراد به شکلی ظاهر می‌شود که فرد دچار افکار آزاردهنده در مورد موضوعات کوچک و ریز مانند بستن در ماشین، خاموش کردن گاز و موارد مشابه می‌شود. توهم‌های مرتبط با OCD معمولاً به عنوان جزء علائم این اختلال در نظر گرفته می‌شوند. درمان OCD ممکن است شامل مشاوره، روان‌درمانی و در برخی موارد داروها باشد. تشخیص و مدیریت صحیح این اختلال می‌تواند به کاهش توهم‌های مرتبط با آن کمک کند.
دمانس، که به زوال عقلی نیز مشهور است، یک عارضه مغزی است که به علت پیری و کهولت سن در برخی افراد ایجاد می‌شود. افراد مبتلا به دمانس ممکن است توهمات شنوایی و بینایی تجربه کنند. این وضعیت به دلیل تأثیرات آسیب‌زای مغز و اختلالات در پردازش حسی ایجاد می‌شود. در دمانس، سلول‌های مغزی تخریب می‌شوند که منجر به مشکلات شناختی مختلف از جمله توهمات می‌شود. در افراد مسن، تشخیص و مدیریت دمانس اهمیت دارد و معمولا شامل مشاوره، درمان دارویی، و پشتیبانی از افراد و خانواده‌های آنها است.
مصرف برخی از داروها از جمله کلوزاپین، فلوفنازین، ریسپریدون، سروکوئل، هالوپریدول و داروهای مشابه می‌تواند منجر به اختلالات در پردازش‌های مغز شود. به عبارت دقیق‌تر، این داروها می‌توانند در درک محیط اطراف فرد و در تفسیر نادرست اطلاعات واقعی، اختلال ایجاد کنند. افرادی که از این گونه داروها استفاده می‌کنند، ممکن است مشکلاتی در درک محیط پیرامون خود و افراد مختلف داشته باشند و به اصطلاح، توهم‌های مختلفی را تجربه کنند. این توهم‌ها معمولا به عنوان عوارض جانبی داروها ظاهر می‌شوند و نیاز به توجه و مداخله پزشکی دارند.
در برخی از افراد که تشنج را تجربه می‌کنند، ممکن است علائم توهم در طول و یا پس از اتمام تشنج داشته باشند. در این موارد، تشنج می‌تواند علائم توهم را تشدید کند و به دنبال توقف تشنج، توهم‌ها به حداقل می‌رسند و در نهایت با درمان تشنج کنترل می‌شوند. این امر نشان از تأثیر مستقیم تشنج بر فعالیت‌های مغزی و تجربیات حسی فرد دارد و احتیاج به درمان تشنج دارد.
در برخی از موارد، زنان پس از زایمان ممکن است با اختلالات روانی نظیر افسردگی و اضطراب مواجه شوند. اگر این اختلالات به مرور زمان تشدید نشوند و به درستی درمان نشوند، ممکن است به وقوع توهمات بیفتد. بنابراین، در صورت بروز افسردگی پس از زایمان، مهم است که به سرعت اقدام به مشورت با یک حرفه‌ای در زمینه روانشناسی یا روان‌پزشکی کنید تا از شدت اختلالات جلوگیری شود و از وارد شدن به مراحل توهم جلوگیری گردد.
اکنون، امکان کنترل و درمان تمامی اختلالات روانی وجود دارد، از جمله توهم. مشاوره و درمان توهم به وسیله روانشناسان و متخصصان میسر است. برای درمان توهم، دو روش اصلی وجود دارد که در ادامه به توضیح آنها می‌پردازیم:
افرادی که طی مدتی توهمات را تجربه می‌کنند، اولین گام موثر برای مدیریت و درمان این مشکل، مراجعه به یک روانشناس یا مشاور متخصص می‌باشد. از طریق مشاوره، افراد می‌آموزند چگونه با احساساتی نظیر اضطراب، استرس، تنش، هیجانات، و موارد مشابه کنترل بهتری داشته باشند. به این ترتیب، با مدیریت احساسات خود، می‌توانند تدریجا به بهبود و کاهش توهمات دست یابند. در واقع، روند درمانی افراد به تدریج به دنبال رفع علت و مشکلات اصلی توهمات می‌باشد و فرد مبتلا با مشارکت فعال خود در این روند می‌تواند به بهبود و درمان نزدیک‌تر شود.
در بعضی موارد، مشاوره خانواده نیز بسیار مفید است. اعضای خانواده می‌توانند در جلسات مشاوره خانواده شرکت کرده و یاد بگیرند که چگونه بهترین حمایت را ارائه دهند و نقش مثبتی در روند درمان فرد با توهم ایفا کنند. این نوع مشارکت خانواده می‌تواند در بهبود عملکرد و تدابیر روزمره بیمار کمک کند و به تسهیل درمان او کمک کند.
در برخی از موارد، توهم ناشی از اختلالات روانی جدی در افراد بروز می‌کند، و برای درمان این نوع توهم‌ها، ممکن است نیاز به تجویز داروهای مناسب توسط متخصصان بهداشت روانی باشد. در این فرآیند، ابتدا فرد تحت بررسی‌ها و مشاوره‌های روانی قرار می‌گیرد تا نوع اختلال و بیماری روانی مشخص شود. سپس، روانشناس متخصص ممکن است تصمیم به تجویز داروهای خاص بگیرد که به کنترل علائم توهمی و بهبود وضعیت روانی فرد کمک کند. تجویز این داروها توسط پزشکان متخصص و با در نظر گرفتن نیازهای خاص هر فرد انجام می‌شود.
