ملاصدرا، بنیانگذار حکمت متعالیه، با تلفیق مباحث عقلانی، شهودی و نقلی، نظام فلسفی جامعی ارائه کرده است که در آن، هستی به عنوان یک حقیقت سیال و دارای مراتب مختلف تلقی می‌شود.
بر اساس حکمت متعالیه ملاصدرا، وجود دارای مراتب و شدت و ضعف است، که از پایینترین مرتبه، یعنی ماده، تا بالاترین مرتبه، یعنی واجب الوجود، خداوند، را شامل می‌شود. ملاصدرا با طرح نظریه «اصالت وجود» و «تشکیک وجود»، بیان میکند که وجود حقیقتی واحد است اما دارای مراتب شدت و ضعف میباشد. به عبارت دیگر، موجودات، از جمله انسان، بسته به کمالات وجودی خود، در مراتب مختلفی از سلسله مراتب شدت وجود قرار میگیرند. هر مرتبه‌ای از هستی، دارای ویژگی‌ها و خصوصیات خاص خود است.
در اصالت وجود نباید بگوییم انسان وجود دارد، بلکه باید بگوییم این وجود انسان است.
از دیدگاه ملاصدرا، هوش مصنوعی، نمی‌تواند در عرض موجودات طبیعی، مانند انسان، قرار گیرد. به عبارت دیگر، هوش مصنوعی، نمی‌تواند به عنوان یک موجود مستقل، در نظر گرفته شود.هوش مصنوعی، در واقع، ابزاری است که توسط انسان ساخته شده و برای انجام برخی از وظایف و فعالیت‌ها، مورد استفاده قرار میگیرد. بنابراین، هوش مصنوعی، از نظر وجودی، وابسته به انسان است و نمی‌تواند بدون انسان، وجود داشته باشد.
با این حال، هوش مصنوعی، می‌تواند در مراتب پایین‌تر هستی، یعنی در مرتبه ماده، تأثیرگذار باشد. به عنوان مثال، هوش مصنوعی، می‌تواند در تولید و ساخت مواد جدید، به انسان کمک کند. همچنین، هوش مصنوعی، می‌تواند در بهبود و توسعه فناوری‌های مختلف، نقش داشته باشد. در مراتب بالاتر هستی، مانند مرتبه نفس و عقل، هوش مصنوعی، نمی‌تواند تأثیری داشته باشد. به عبارت دیگر، هوش مصنوعی، نمی‌تواند جایگزین انسان در اموری مانند تفکر، تعقل و ادراک شود.
از دیدگاه حکمت متعالیه ملاصدرا، هوش مصنوعی، پدیده‌ای است که در خدمت انسان قرار دارد و می‌تواند در مراتب پایین‌تر هستی، تأثیرگذار باشد. با این حال، هوش مصنوعی، نمی‌تواند جایگزین انسان در مراتب بالاتر هستی شود.
بر اساس حکمت متعالیه ملاصدرا، نمی‌توان به طور دقیق «شدت وجودی» برای هوش مصنوعی تعیین کرد اما جایگاه هوش مصنوعی در هستی از منظر حکمت متعالیه ملاصدرا را می‌توان با توجه به اصول فلسفی او تحلیل کرد. برای بررسی جایگاه هوش مصنوعی در این نظام، می‌توان به چند محور اصلی اشاره کرد:
مراتب وجود و هوش مصنوعی
در حکمت متعالیه، هستی دارای مراتب مختلف است، از جمله عالم ماده، عالم مثال و عالم عقل. هوش مصنوعی به عنوان پدیده‌ای مادی و ساخته‌ی دست بشر، در پایینترین مرتبه‌ی وجود، یعنی عالم ماده قرار میگیرد. این پدیده فاقد حیات ذاتی و شعور حقیقی است و تنها به صورت ظاهری و مجازی می‌تواند برخی از ویژگی‌های موجودات دارای شعور را تقلید کند.
ماهیت هوش مصنوعی و عدم وجود حقیقی
از دیدگاه ملاصدرا، هوش مصنوعی فاقد وجود حقیقی و ذاتی است، زیرا وجود حقیقی منوط به داشتن حیات، شعور و قوه‌ی ادراک است. هوش مصنوعی تنها یک ابزار یا آلت است که توسط انسان طراحی شده و فاقد هرگونه اراده، اختیار و ادراک مستقل است. بنابراین، نمی‌توان آن را به عنوان یک موجود حقیقی در مراتب هستی تلقی کرد.
نسبت هوش مصنوعی با علم و ادراک
ملاصدرا علم و ادراک را به عنوان ویژگی‌های ذاتی موجودات دارای نفس (مانند انسان) می‌داند. هوش مصنوعی، هرچند ممکن است قادر به انجام محاسبات پیچیده و شبیه‌سازی فرآیندهای فکری باشد، اما فاقد نفس و قوه‌ی ادراک حقیقی است. بنابراین، فعالیت‌های هوش مصنوعی را نمی‌توان به عنوان علم یا ادراک حقیقی در نظر گرفت، بلکه این فعالیت‌ها صرفاً تقلیدی از فرآیندهای ذهنی هستند.
هوش مصنوعی و مسئله‌ی خلقت
از منظر حکمت متعالیه، خلقت مختص خداوند است و انسان به عنوان خلیفه‌ی خدا، تنها می‌تواند در چارچوب قوانین الهی به ابداع و اختراع بپردازد. هوش مصنوعی نیز به عنوان محصولی از خلاقیت انسان، در این چارچوب قرار میگیرد. اما باید توجه داشت که هوش مصنوعی فاقد جنبه‌های روحانی و معنوی است که در خلقت الهی وجود دارد.
هوش مصنوعی و غایت‌شناسی
در حکمت متعالیه، هر موجودی دارای غایت و هدفی است که به سوی آن حرکت میکند. هوش مصنوعی، به عنوان یک ابزار، فاقد غایت ذاتی است و هدف آن توسط انسان تعیین می‌شود. بنابراین، جایگاه هوش مصنوعی در هستی به عنوان یک ابزار در خدمت اهداف انسانی است، نه به عنوان موجودی مستقل با غایت خاص خود.
وجود مجازی و اعتباری (عدم استقلال وجودی)
از منظر حکمت متعالیه، هوش مصنوعی یک وجود اعتباری و مجازی است که توسط انسان خلق شده است. و وجود آن، وابسته به انسان است. هوش مصنوعی فاقد وجود حقیقی، مستقل و ذاتی است بلکه وجودی اعتباری است که وجود آن وابسته به وجود انسان و ابزارهای مادی و برنامه‌نویسی است. این وابستگی نشاندهنده ضعف و عدم استقلال وجودی آن است. بنابراین، نمی‌توان آن را در مرتبه‌ای بالاتر از انسان قرار داد بنابراین، شدت وجودی هوش مصنوعی در پایینترین مراتب وجود قرار میگیرد.
هوش مصنوعی، فاقد نفس ناطقه است
از نظر ملاصدرا، انسان دارای نفس ناطقه است که او را از سایر موجودات متمایز میکند. این نفس، منشأ عقل، اراده و سایر ویژگی‌های انسانی است. هوش مصنوعی، فاقد چنین نفسی است و به همین دلیل، نمی‌توان آن را در مرتبه وجودی انسان قرار داد.
از دیدگاه حکمت متعالیه ملاصدرا، هوش مصنوعی به عنوان پدیده‌ای مادی و ساخته‌ی دست بشر، شدت وجودی بسیار ضعیفی دارد و در پایینترین مرتبه‌ی وجود قرار دارد. این پدیده فاقد وجود و حیات حقیقی، ادراک و شعور ذاتی و غایت مستقل است و وجود آن کاملاً وابسته به وجود انسان و ابزارهای مادی است که تنها به عنوان ابزاری در خدمت اهداف انسانی قابل تحلیل است. بنابراین، جایگاه هوش مصنوعی در هستی، محدود به عالم ماده و فاقد هرگونه بعد روحانی یا معنوی است.
هوش مصنوعی، موجودی است که توسط انسان ساخته شده و فاقد نفس ناطقه است. بنابراین، نمی‌توان آن را در مرتبه وجودی انسان قرار داد. با این حال، هوش مصنوعی نیز مانند سایر موجودات که در برخی توانایی‌ها از انسان برتر هستند، توانایی‌های بالاتری در پردازش اطلاعات نسبت به انسان برخودار است.
