بعد از قطعی بهت‌آور یک‌هفته‌ای اینترنت در زمان اعتراضات گسترده آبان ماه ۱۳۹۸، یک نقطه روشن در بین تمام سیاهی‌ها نمایان شد و آن مشخص شدن عیار واقعی موتورهای جستجوی ملی بود. همانگونه که قبلا عیار واقعی پیام‌رسان‌های ملی و قبل‌تر از آن عیار خودروهای ملی مشخص شده بودند. اما جالب است بدانید اتفاق مشابهی سال‌ها پیش در سال ۱۳۸۱ نیز رخ داده بود. یادداشت مدیر سرویس وبلاگی بلاگفا که حدود ۱۳ سال پیش در این زمینه نوشته شده را بازنشر می‌کنم:
علیرضا شیرازی - سیستم‌عامل ملی، لینوکس فارسی و در نهایت طرح ملی نرم‌افزارهای آزاد/ متن‌باز عناوین یکی از مهمترین پروژه‌های ملی مرتبط با فناوری اطلاعات هستند. پروژه‌ای که در صورت موفقیت می‌تواند شکل و نحوه استفاده از کامپیوتر را در سال‌های آتی در کشور تغییر دهد. در ایران همانند بسیاری از کشورهای پیشرفته و یا در حال توسعه عده‌ای از صاحب نظران به این فکر افتادند تا سیستم‌عاملی ارزان‌تر و در عین حال با قابلیت بومی‌سازی را به عنوان جایگزین احتمالی سیستم‌عامل ویندوز مایکروسافت در نظر بگیرند. در واقع مواردی همچون هزینه بالای خرید سیستم‌عامل ویندوز، عدم دسترسی به کد منبع این سیستم‌عامل، مشکلات سیاسی احتمالی در روابط کشورها و همچنین وابستگی به محصولات یک شرکت خصوصی از جمله دلایلی بوده است که بسیاری از کشورها را مایل به سرمایه‌گذاری و تشویق شرکت‌ها برای کار بر روی سیستم‌عامل‌های دیگر کرده است.
سیستم‌عامل یونیکس همواره به عنوان یک جایگزین شایسته برای سیستم‌عامل شرکت مایکروسافت مطرح بوده است اما در سال‌های اخیر با پیشرفت سریع سیستم‌عامل لینوکس و مزایای این سیستم‌عامل همچون آزادی‌های حقوقی و تجاری بیشتر در تغییر و استفاده از کدهای این نرم‌افزار و با اشتیاق توسعه‌دهندگان و برنامه‌نویسان برای صرف وقت در توسعه این سیستم‌عامل و یا نرم‌افزارهای قابل اجرا تحت این سیستم بسیاری از کشورها راغب به بکارگیری نسخه‌های بومی این سیستم‌عامل شدند. در ایران نیز طرحی مشابه و با عنوان پرطمطراق فعالیت خود را آغاز کرد پروژه‌ای که در نهایت عنوان طرح ملی نرم‌افزارهای آزاد/ متن‌باز را برای خود برگزید.
قاعدتا سرمایه‌گذاری برای سیستم‌عامل جایگزین نه تنها ایرادی ندارد بلکه احتمالا بایستی به طراحان آن نیز آفرین گفت اما دقیقا مشکل از همان عنوان انتخاب شده برای این طرح خود را نشان داد و در واقع با کمی دقت، هر کارشناس یا فرد آشنایی با این حیطه از خود سوال می‌کند که چگونه فارسی کردن سیستم‌عاملی که کرنل (هسته)، محیط گرافیکی و بسیاری از نرم‌افزارها و کدهای آن در غرب و در کشورهای مختلف طراحی و پیاده‌سازی شده است و قرار است تنها در ایران محیط بصری آن فارسی و احتمالا پشتیبانی از زبان فارسی در برخی نرم‌افزارهای آن تقویت شود می‌تواند عنوان سیستم‌عامل ملی را بگیرد؟ در حالیکه چنین عنوانی تنها برگزیده سیستم‌عاملی است که قاعدتا اکثر کدها و نرم‌افزار وابسته آن در داخل کشور نوشته شده باشد و نه اینکه تنها کلمات محیط محاوره آن ترجمه شود!
اما اجازه دهید از اشکال عنوان بگذریم و نگاهی بیاندازیم بر چگونگی اجرا و نحوه این طرح و اینکه تا چه حد موفق بوده است حال آنکه مسئولین مختلف این طرح در ماهه ای اخیر تلویحا از شکست و عدم حصول نتایج دلخوه این طرح پس از سه سال سخن گفته اند. طرحی که حداقل تاکنون بیش از نهصد و پنجاه میلیون تومان* هزینه برداشته است (ایرنا - ۸۵/۲/۳).
ابتدا بایستی اشاره داشته باشم که فارسی کردن رابط کاربری لینوکس حتی قبل از این اجرای طرح ملی فوق و توسط جوانی ایرانی در آلمان و بعدها توسط علاقمندانی در ایران دنبال می‌شد و اولین نسخه‌های فارسی رابط کاربری فارسی لینوکس خارج از طرح فوق تهیه شده بود. اما سخن از نهصد و پنجاه میلیون تومان هزینه برای اجرای این طرح در سه سال گذشته شد طبیعتا بسیاری را کنجکاو می‌کند که این مبلغ چگونه و چرا هزینه شده است. ابتدا بگذارید اشاره‌ای به این داشته باشم که نهصد میلیون تومان چقدر است.
حقوق یک برنامه‌نویس حرفه‌ای خوش شانس در ایران ماهیانه در حدود ۵۰۰ هزار تومان است و نهصد میلیون تومان به عبارتی حقوق ۱۸۰۰ نفر/ ماه کار تخصصی است و البته همواره بایستی در هزینه نهایی پروژه‌ها هزینه‌های جانبی محل کار و نیروهای غیر متخصص را نیز در نظر داشت. همچنین لازم است اشاره به این داشته باشیم که کرنل و هسته اولیه لینوکس توسط یک نفر و در مدت کوتاهی پیاده شده است و حتی یکی بزرگترین پروژه‌های مرتبط با لینوکس به نام KDE که رابط کاربری و محیط گرافیکی رایج اکثر نسخه‌های سیستم‌عامل‌های لینوکس است برای پیاده‌سازهای ده‌ها نرم‌افزار زیر مجموعه خود از کتابخانه تابع و مرورگر گرفته تا نرم‌افزارهایی مانند KMAIL ،KHTML ،KTALK و...، براساس مستندات سایت این پروژه تنها صد و شصت و پنج نفر برنامه‌نویس داشته است که بسیاری هم تمام وقت روی آن کار نمی‌کردند و تقریبا نسخه مختلف این نرم‌افزار را در فواصل یک یا دو ساله عرضه کرده‌اند و همچنین براساس مستندات این سایت ترجمه این محیط کاربری به زبان‌های مختلف توسط یک یا دو نفر انجام گرفته و اکثرا در فاصله کوتاهی پس از عرضه نسخه انگلیسی صورت گرفته است. حال با شرایط فوق میزان نیاز به وقت و نیروی متخصص جهت پروژه‌ی فارسی‌سازی یا پروژه‌های تعریف شده در طرح سیستم‌عامل ملی قابل ارزیابی است و اجازه دهید با این دید و البته با توجه به تجربیات محدود نویسنده در زمینه برنامه‌نویسی و مدیریت پروژه به بررسی برخی پروژه‌ها و هزینه‌های صورت گرفته در این طرح بپردازیم.
با پروژه مرتب‌سازی فارسی شروع می‌کنیم که هدف آن مشخص کردن نیازمندی‌های دقیق مرتب‌سازی فارسی است و در واقع بیشتر یک طرح تحقیقی است تا عملی و حال آنکه مرتب‌سازی فارسی سابقه‌ای به اندازه سابقه ورود کامپیوتر به کشور دارد و در واقع این پروژه مطالعه بر روی مسائلی است که سالهاست مشخص شده و حتی در زمینه یونیکد نیز از مدت‌ها قبل مورد استفاده بوده است و جالب آنکه هزینه اختصاص داده شده به طرح فوق ۲۷ میلیون تومان است (حقوق یک کارشناس در چهار و نیم سال!) و آیا به نظر شما این کار اینقدر مشکل و وقت‌گیر بوده است؟
پروژه دوم تقویم رسمی ایران که هدف آن استخراج الگوریتم تقویم تاریخ جلالی بوده است مطمئنا هر فردی فارسی زبان که با کامپیوتر حتی از ده سال پیش آشنا باشد با تاریخ جلالی در کامپیوتر آشنا است. برنامه‌نویسان ایرانی شاید از ۱۵ سال پیش (قبل از آن‌را به خاطر ندارم!) از الگوریتم‌های فارسی در زبان‌های مختلف از جمله زبان C و در بسیاری از نرم‌افزارهای فارسی استفاده کرده‌اند و الگوریتم‌های مختلف تقویم جلالی سابقه‌ای طولانی دارند حال آنکه چنین طرحی این روزها حتی به عنوان پایان‌نامه کارشناسی نرم‌افزار نیز قابل قبول نیست و بسیاری از دانشجویان از سال‌های اول تحصیل خود با این الگوریتم‌ها آشنا می‌شوند در چنین شرایطی هزینه اختصاص داده شده به این طرح ۱۵ میلیون تومان بوده است (حقوق کار یک کارشناس در دو و نیم سال!).
و پروژه دیگر طراحی و پیاده‌سازی لوح فشرده نمایشی لینوکس است که البته بنده شخصا این سیستم‌عامل و لوح فشرده را دیده‌ام. همان نسخه معروف کنوپیکس است (این نسخه نیازی به نصب ندارد و از خود CD قابل اجرا می‌باشد) و البته با این تفاوت که تصویر پیش زمینه عوض و از KDE فارسی بصورت پیش‌فرض اجرا می‌شود. قاعدتا چنین کاری نباید بیش از یک ماه کار یک کارشناس نرم‌افزار باشد و این در حالی است که مبلغ اختصاص داده شده به این طرح ۲۵ میلیون تومان است (حقوق یک کارشناس در بیش از چهار سال! و یا حتی با در نظر گرفتن هزینه‌های جانبی، محل کار، بیمه و... باز چنین مبلغی قابل توجیح است؟)
پروژه بعدی افزودن امکانات فارسی به پایگاه داده MySql با هزینه ۲۸ میلیون تومانی است. من نمی‌دانم اما مگر قرار بوده نرم‌افزار MySql از اول نوشته شود که چنین هزینه‌ای برای آن در نظر گرفته‌اند؟ کارهای مشابهی توسط شرکت‌های خصوصی ایرانی برای اوراکل با صرف زمان بسیار کمتر و هزینه بسیار پایین‌تر صورت گرفته است حال آنکه MySql خود نرم‌افزاری کد باز و با مستندات فراوان است. جالب است بدانید که در نسخه‌های جدید MySql مرتب‌سازی فارسی درست شده است و بر اساس مستندات سایت این نرم‌افزار این قضیه ارتباطی با پروژه فوق نداشته است و توسط فرد علاقمند دیگری و به رایگان انجام شده است. چنین مسئله‌ای برای یکی از پروژه‌های دیگر سیستم‌عامل ملی و برای به پایگاه داده PostgreSQL و با هزینه ۳۰ میلیون تومان نیز تکرار شده است!
پروژه‌ای دیگر بررسی معماری و ثبت مشکلات زبان فارسی در نرم‌افزارهای Mozilla Suite و با هزینه ۲۵ میلیون تومان آنهم با هدف بررسی مشکلات و امکانات مورد نیاز زبان فارسی در موزیلا و گزارش آنها به سایت اصلی آن! اتفاقا در همین سایت نسخه‌های زبان‌های مختلف نیز وجود دارد و مثلا نسخه عبری آن (پیاده‌سازی شده و نه فقط مطالعه شده) توسط یک نفر و در مدت کوتاهی انجام گرفته است. جالب آنکه در همین طرح دوباره پروژه دیگری برای پشتیبانی فارسی در بستر Mozilla و با هزینه اختصاص داده شده ۷۰ میلیون تومان نیز ذکر شده است.
و حال پروژه جالب دیگر افزودن امکانات فارسی به غلط‌یاب واژگان Spellchecher با هزینه بالای ۳۸ میلیون تومان! آه! قرار است چه اتفاقی بیافتاد؟ این طرح چیست که اینقدر هزینه برای آن اختصاص داده شده است. کارهای مشابهی برای نرم‌افزارهایی مانند Word توسط چندین شرکت ایرانی و با هزینه بسیار پایین صورت گرفته است و حتی با نگاهی به پروژه‌های مختلف می‌توانید پروژه‌های مشابه دیگری را برای دیگر زبان‌ها ببنید که توسط یک یا دو نفر و زمان کوتاهی انجام شده است. آیا ایجاد یک بانک لغات اینقدر هزینه دارد؟ حال آنکه آقای آلن باغومیان (از افراد خوشنام و فعال در عرصه لینوکس) در یکی از پروژه‌های دیگر و برای ارائه یک دیکشنری در محیط لینوکس تنها ۶ میلیون تومان گرفته است!
پروژه دیگر پروژه ترجمه محیط گرافیکی KDE است و جالب آنکه اصلا نسخه فارسی KDE خارج از این طرح به اصلاح ملی آماده شده بود و هدف این پروژه تنها رفع مشکلات بوده است و گویی اینکار بسیار سخت بوده است چرا که نزدیک ۳۰ میلیون تومان برای آن پرداخت شده است. به خاطر دارید که در بالا اشاره داشتیم که بر اساس مستندات خود سایت KDE اکثر ترجمه این محیط به دیگر زبان‌ها توسط یک یا دو نفر و معمولا در چند ماه انجام شده است و من براستی نمی‌دانم این ۳۰ میلیون تومان خرج چه چیزی شده است. البته در پروژه‌ای دیگر از طرح سیستم‌عامل ملی مجددا برای پشتیبانی از زبان فارسی در KDE یک پروژه ۳۰ میلیون تومانی دیگر نیز تعریف شده است.
در مورد پروژه طراحی سه قلم Outline در سایت سیستم‌عامل ملی رقم ۲۲۲۷ میلیون ریال (۲۲۲ میلیون تومان) به عنوان هزینه اختصاص داده نوشته شده است. باور کنید فکر می‌کنم اشتباهی صورت گرفت است شاید حتی نوشتن یک نرم‌افزار نشر از ابتدا هم اینقدر هزینه نداشته باشند که برای طراحی فقط سه قلم چنین رقمی اختصاص داده شده باشد!
پروژه بررسی و ثبت مشکلات فارسی در Openoffice.org نیز در نوع خود بی‌نظیر است. برای بررسی مشکلات و گزارش آن به سایت اصلی این نرم‌افزار ۲۰ میلیون تومان در نظر گرفته‌اند. براستی چند نفر و به چه مدت روی این پروژه کار کرده‌اند؟
اما پروژه طراحی و پیاده‌سازی یک معماری و API چند تقویمی کمی منطقی به نظر می‌رسد. هدف این طرح پیاده‌سازی الگوریتم تاریخ جلالی بصورت توابعی در زبان‌های C ،PHP و چند زبان دیگر است. بسیاری از برنامه‌نویسان (بخصوص نوع قدیمی) تجربه پیاده‌سازی الگوریتم‌های تاریخ جلالی را به زبان مورد علاقه خود داشته‌اند. تجربه شخصی بنده و همچنین دوستان من در ایران پی اچ پی نشان داد که نوشتن این تابع در PHP کمتر از یک روز وقت می‌برد و حتی پیاده‌سازی این الگوریتم در زبان C نیز بیش از چند روز وقت نمی‌خواهد. حال آنکه پروژه فوق با مبلغ ۱۰ میلیون تومان (حقوق یک کارشناس در دو سال) به یک فرد حقیقی سپرده شده است.
پروژه‌های دیگر این طرح نیز بدون اشکال نیستند در واقع به بسیاری از آنها زمان و هزینه‌ای اختصاص داده شده که گویی قرار است مثلا کل نرم‌افزار یا کتابخانه توابع مجددا نوشته شوند و نه اینکه فقط پشتیبانی از زبان فارسی در آنها تقویت شود. همه اینها را بگذارید کنار اینکه خیلی از این نرم‌افزارهای موفق در لینوکس بدون چشم داشت مالی و توسط برنامه‌نویسان علاقمند از نقاط مختلف جهان نوشته شده است. این در حالی است که حتی با صرف هزینه‌های زیاد تنها چند پروژه و توسط معدودی شرکت برای به اصلاح سیستم‌عامل ملی تعریف و پیاده شده است. به خاطر داشته باشیم که که آنچه لینوکس را به عنوان رقیبی برای دیگر سیستم‌عامل‌ها مطرح کرده است خرج‌های بی‌حساب و یا ولخرجی‌های کشورها نیست، بسیاری از نرم‌افزارهای مهم لینوکس توسط برنامه‌نویسان و افراد علاقمند در نقاط مختلف دنیا نوشته شده است و بسیاری از طرح‌هایی که تا حدودی موفق بوده‌اند توسط شرکت‌های خصوصی مورد حمایت مالی قرار گرفته‌اند تا مسیر پیشرفت را بهتر طی کنند و به نوعی دولت‌ها وظیفه تهیه کد مثلا تقویم جلالی را ندارند.
* توجه داشته باشید این ارقام مربوط به سال ۱۳۸۵ هستند.
پی‌نوشت: تصاویر تزئینی هستند.
