دبیره های ایرانی - هام دبیره - بخش دوم

در نوشته دبیره های ایرانی - هام دبیره پهلوی - بخش یکم آغازی بر آموزش هام دبیره داشتیم که این دبیره در دوران ساسانی تا سده سوم هجری قمری برای نوشتن نَسک ها و پیمان ها به کار می رفته است. در این نوشته می خواهیم کمی در مورد پیچیدگی دبیره پهلوی و خواندن نوشته های آن سخن بگوییم.

نخست باید تفاوت میان زبان و دبیره (خط) را بدانیم، زیرا، گاهی این دو با یکدیگر جابجا می شوند. برای فارسی و عربی دو زبان ناهم سانی هستند ولی هر دو به یک دبیره نوشته می شود. یا الفبای لاتین که ارپاییان با زبان های گوناگون بِدان می نویسند. بنابراین زبان جدا از دبیره است.

هام یا آم دبیره دارای ۱۴ نشان است. برخی از این نشان ها برای چندین واج (آوا) به کار می روند. اگر دبیره های ایرانی - هام دبیره پهلوی - بخش یکم خوانده باشید، خواهید دانست که برای نمونه یک نشان به واج های آ - اَ - هـ - خ است. همچنین برای واج های ی - د - ذ - گ یک نشان است. برای واج های ل - ر نیز یک نشان و برای واج های پ - ف نیز یک نشان و همچنین برای واج های ر - ژ نیز یک نشان است.

خوانش نوشته های پهلوی دوران ساسانی (که بِدان پارسیک نیز می گویند) برای این سخت است، زیرا هر واک (حرف) را می توانیم به چندین واژه بخوانیم. در نگاره زیر دو نمونه از این پیچدگی و به چند واژه خوانده شدن را نشان داده ایم.

واژه قرمز رنگ از نگاره بالا (نگاره شماره ۱) از دو واک (به رنگ قرمز و آبی) زیر ایجاد شده است که قرمز رنگ برای واج های آ - اَ - هـ و خ است و دومی (آبی رنگ) برای و - ن به کار می روند. همچنین اگر به نوشته بازگردید گفتیم می توان با تیل (نقطه) گذاری روی یا گذاشتن ویرگول زیر واک قرمز رنگ زیر، می توانیم خ - هـ را داشته باشیم ولی در نوشته های پهلوی هیچ تیل گذازی و نشانه گذاری انجام نمی شود و این است که خواندن آن را سخت می کند.

بنابراین واژه قرمز رنگ نگاره شماره را می توانیم به گونه های زیر بخوانیم:

۱ - خو به این چم که نخستین خ - دومین و باشد - در واژه هایی مانند خوَتای (xvatāy) یا همان خدا امروزی یا خوآستَک (xvāstak) یا خواستن مال و دارایی

۲ - اَن به این چم که نخستین اَ - دومین ن باشد- در واژه های مانند اَندر (andar)

۲ - هو به این چم که نخستین هـ - دومین و باشد- در واژه های مانند هونر (hunar) یا همان هُنر امروزی

بنابراین نخستین پیچیدگی خوانش نوشته های پهلوی دوران ساسانی (یا بِدان پارسیک نیز می گویند)، این است که یک واژه به چندین گونه خوانده می شود. وانگه (البته) به این چَم (به این معنی) نیست که هر چیزی بخوانید. واژه ها در زبان شناخته شده هستند و شما درون گزاره - رسته - فراز (جمله) می توانید واژه را شناخته و بخوانید. در فارسی امروزی هم واژه ها را به یک گونه نوشته ولی در فراز چَم آن روشن می شود.

دَه - دِه یا شیر یا مَرد و مُرد

نسک و ماتیکان و نیبِگ همسان واژه کتاب و گزاره، رسته، فراز همسان واژه جمله و بند همسان واژه خط است مانند بند دوم از نخستین فراز

نگاره زیر (نگاره شماره ۳) دومین واژه درون نگار شماره ۱ را نشان می دهد. گفتیم واک های (حرف های) هام دبیره پیوسته نوشته می شوند. در برخی از واک ها، از به هم پیوستن دو واک، یکی از آنها دگرگون می شود. (تغییر شکل می دهد) به نگاره زیر بنگرید تا ببینید زمانی که یکی از دسته آ - اَ - هـ - خ ها پیش از یکی از ی - ج - ر - ژ - چ می آید، دگرگون می شود.

اکنون و در این نوشته فهم نگار بالا (شماره ۳) سخت و پیچیده است زیرا واک (حرف) دوم که آبی رنگ نوشته شده است، نشانه ای بود که برای پ و ف به کار می بردیم، پس می توانیم بگوییم واژه نگاره شماره ۳ را می توانیم به گونه های زیر بخوانیم.

۱ - آپ به این چم که نخستین آ - دومین پ باشد - در واژه های مانند آپ (āp) یا همان آب امروزی یا آپان ماه (āpān māh) یا همان آبان (نام ماه آبان) امروزی

۲ - آف به این چم که نخستین آ - دومین ف باشد - در واژه های مانند آفتاپ (āftāp) یا همان آفتاب امروزی

۳ - هَچ به این چم که نخستین هـ - دومین چ باشد - در واژه های مانند هَچ (hač) یا همان اَز امروزی. می بنید که چون هـ پیش از چ آمده دگرگون شده اند. اگر نوشته های ایرانی - هام دبیره پهلوی - بخش یکم را خوانده باشید خواهید دید که چ به راستی دگرگون شده و هیچ همانند به نشان خودش ندارد.

هَچ (hač) واژه ای است در فارسی میانه که همان اَز امروزی است. در اوستایی آن را هَچا می گویند.

اَدَر (adar) واژه ای است در فارسی میانه که سپس به اِر (ēr) دگرگون شد و امروزه ما آن را زیر می خوانیم. در اوستایی آن را اَدَئیری می گویند. پس هَچا اَدَئیری در اوستایی می شود از زیر امروزی

اَپَر (apar) واژه ای است در فارسی میانه که همان بَر یا روی امروزی است. در اوستایی آن را اَپَئیری می گویند. پس هَچا اَپَئیری در اوستایی می شود از بَر یا از روی امروزی

پارسی گویانِ باستان زبانِ خویش را چه می نامیدند؟ - پارسی میانه چیست که در بالا گفتیم؟

اگر این نوشته نامفهوم و گنگ و سخت و پیچیده بود، بَر من ببخشید چون من نه زبان شناسم و نه پهلوی خوان و نه می خواهم و نه می توانم پهلوی خوانی را یاد دهم چون کار من نیست، تنها می خواهم چیزی هایی را که آموخته ام با شما همرسانی کنم (به اشتراک می گذارم) تا انگیزه ای باشد برای شما تا به گفتار و سخن و هنر نیاکانمان آشنا شوید و آن را به دیگران نیز بگویید.

این داستان پیچیدگی ادامه دارد

به یاری ایزد، امید است درست و سودمند باشد.

اگر می خواهید بدون گنگی پهلوی خوانی را بیاموزید، پیش نهاد می کنم آموزش های استاد فریدون جنیدی و نَسک ایشان را بخوانید زیرا هر آنچه گفتم از (فیلم ها و نَسک) ایشان بود. نَسک های دیگری نیز در بازار برای فروش است.

بارگیری «نامه پهلوانی» فریدون جنیدی

کانال یوتیوب: فیلم های آموزش پهلوی خوانی فریدون جنیدی - تارنمای: بنیاد نیشابور

زبانِ پارسیگ (پهلوی): دستورِ زبان، واژه‌سازی و واج‌شناسی» چاپ شد

پهلوی آسان: آموزش زبان فارسی میانه ساسانی - نشر اساطیر