از بین بردن یا کاهش خطا(Error) و سوگیری(Bias) نقش مهمی در بهبود کیفیت داده جمعآوریشده توسط پرسشنامه آنلاین و به دنبال آن کیفیت تحلیل و تصمیم دارد. به طور کلی بین خطا و سوگیری تفاوت وجود دارد. در تحقیقات پیمایشی، خطا به هر تفاوتی بین مقادیر میانگین جمعآوریشده توسط پرسشنامه و مقادیر میانگین واقعی جامعه هدف اشاره می‌کند. مثلا، نتایج پرسشنامه شما نشان می‌دهد ۲۰ درصد افراد نمونه آماری وفادار به موبایل اپل هستند اما در واقع ۳۰ درصد افراد جامعه وفادار به این موبایل هستند. این اختلاف ، نشان‌دهنده ۱۰ درصد خطا در پرسشنامه آنلاین شماست.
خطا به هر نوع ایرادی در نتایج نظرسنجی بازمی‌گردد، در حالی‌که سوگیری تنها به خطاهایی که ماهیت سیستماتیک دارند، اشاره می‌کند. یک تحقیق زمانی دارای سوگیری است که داده‌ها به نوعی جمع‌آوری شده باشند که مقادیر آن‌ها به شکل قاعده‌مندی متفاوت از مقادیر واقعی باشد. انواع مختلف سوگیری عبارتند از: «سوگیری ناشی از پاسخ‌ها» و «سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی». سوگیری ناشی از پاسخ‌ها خود شامل «سوگیری محقق»، «سوگیری مطالعه» و «سوگیری پاسخ‌دهنده» است.
خطاهایی که ماهیت سیستماتیک ندارند را خطاهای ناشی از نمونه‌گیری تصادفی می‌توان نامید. همواره درصدی از این نوع خطا وجود دارد. در دنیای احتمالات این نوع خطا اجتناب‌ناپذیر است و نمی‌توانید مطمئن باشید که مقادیر جمعآوریشده با مقادیر واقعی یکی هستند. اما نکته مهم این است که این نوع خطا را به کمک آمار می‌توان اندازه‌گیری کرد. یک پژوهشگر همواره درصد خطا و سطح اطمینان را برای تحقیق خود تعریف می‌کند.
برخلاف خطای ناشی از نمونه‌گیری تصادفی، سوگیری را نمی‌توان به کمک آمار اندازه‌گیری کرد، چرا که به ماهیت فرایند انجام نظرسنجی آنلاین مرتبط است. بنابراین ممکن است ناخودآگاه در حال جمع‌آوری داده‌ای بی‌کیفیت و تصمیم‌گیری براساس آن باشید و کسب‌و‌کار خود را با ریسک مواجه نمایید. در نتیجه، درک درست انواع سوگیری و راه‌های اجتناب از آن‌ها اهمیت دارد.
تفاوت سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی و سوگیری ناشی از پاسخ‌ها
سوگیری ناشی از پاسخ‌ها به تفاوت میان مقادیر واقعی متغیرها در نمونه آماری با مقادیری که به عنوان پاسخ به پرسشنامه جمع‌آوری شده‌اند، اشاره دارد. به عبارت دیگر این نوع سوگیری ناشی از عواملی در نظرسنجی است که پاسخ‌ها را با نظرات واقعی پاسخ‌دهندگان متفاوت می‌سازد. غالبا پاسخ‌های نادقیق پاسخ‌دهندگان یا جواب‌هایی که به درستی ثبت و تحلیل نشده‌اند، دلایل سوگیری ناشی از پاسخ‌ها هستند. به هریک از انواع مختلف این نوع سوگیری شامل سوگیری مطالعه، سوگیری محقق و سوگیری پاسخ‌دهنده در ادامه خواهیم پرداخت.
سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی زمانی رخ می‌دهد که تعدادی از افراد نمونه آماری به پرسشنامه پاسخ نمی‌دهند. دلایل مختلفی می‌توان برای عدم پاسخ یافت: افراد نمونه آماری در دسترس نیستند، قادر نیستند و یا تمایل ندارند به پرسشنامه پاسخ دهند. مثلا لینک پرسشنامه آنلاین با موبایل و تبلت یا مرورگرهای مختلف سازگار نیست، در نتیجه پاسخ‌دهنده قادر به پاسخ‌دهی نخواهد بود. پاسخ‌دهنده در بازه زمانی جمع‌آوری داده توسط محقق در مرخصی است، در نتیجه در دسترس نیست. پاسخ‌دهندگان تمایلی به پاسخ‌دهی به پرسشنامه ندارند چرا که به محقق اعتماد ندارند، به موضوع مورد پرسش علاقه‌مند نیستند، از نقض حریم یا درز اطلاعات خصوصی خود نگرانند یا به هر دلیل دیگری تمایل ندارند وقت خود را بدین منظور اختصاص دهند.
بنابراین برخلاف سوگیری ناشی از پاسخ‌ها که منشا خطا به داده غلط و ناصحیح بازمی‌گردد، در سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی منشا خطا نبود پاسخ‌دهنده و عدم مشارکت وی در پاسخ‌دهی است.
راه‌های اجتناب از سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی
اجتناب کامل از سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی تقریبا ناممکن است اما راه‌هایی برای کاهش احتمال وقوع آن وجود دارد.
۱. اطمینان یابید پرسشنامه آنلاین شما با دستگاه‌های مختلف سازگار است. اگر پرسشنامه خود را با پُرس‌لاین ایجاد و طراحی کرده‌اید، نیازی نیست نگران سازگاری آن با موبایل و تبلت، زمان لود و بارگذاری طولانی پرسشنامه، دشواری در پاسخ‌دهی پاسخ‌دهندگان و سازگاری با مرورگرهای رایج باشید. در غیر این‌صورت حتما پیش از ارسال پرسشنامه برای افراد نمونه آماری، یکبار کلیه موارد فوق را چک کنید.
۲. بازه زمانی معقولی را برای جمع‌آوری داده در نظر بگیرید. اگر در مورد زمان پاسخ‌دهی به پرسشنامه انعطاف‌پذیر نباشید، بخشی از پاسخ‌دهندگان را از دست خواهید داد. خوشبختانه انعطاف‌پذیری و امکان پاسخ‌دهی در هر زمان و از هر مکان یکی از مزایای استفاده از نرم افزار فرم ساز رایگان پُرس‌لاین است. شیوه‌های سنتی مانند پرسشگری کاغذی و تلفنی چنین انعطاف‌پذیری را دارا نیستند.
۳. طراحی گرافیک در پرسشنامه داشته باشید. اولین نگاه تاثیر بسزایی در تصمیم‌گیری پاسخ‌دهنده برای پاسخ‌دهی دارد. بنابراین استفاده از صفحه خوش‌آمدگویی همراه با ویدئو یا تصویر در پُرس‌لاین را فراموش نکنید.
۴. در مورد محرمانگی اطمینان دهید. اگر سوالاتی می‌پرسید که حاوی اطلاعات شخصی یا موضوعات حساس پاسخ‌دهندگان هستند، در مورد حفظ محرمانگی اطلاعات، در سوالات ابتدایی یا صفحه خوش‌آمدگویی پرسشنامه اطمینان دهید و تشریح کنید که اطلاعات به عنوان بخشی از یک جامعه آماری تحلیل می‌شوند نه به شکل انفرادی.
۵. مشوق پیشنهاد دهید. بسیاری افراد به دلیل اینکه حس می‌کنند وقت ندارند، از پاسخ‌دهی امتناع می‌ورزند. بنابراین در برخی مطالعات تحقیقات بازار و نظرسنجی مشتری توصیه می‌شود که متناسب با مدت زمان مورد نیاز برای پاسخ‌دهی به سوالات نظرسنجی، دشواری یافتن پاسخ‌های مورد نیاز و سوالاتی که پرسیده می‌شود، مشوق نیز پیشنهاد دهید.
۶. اندازه نمونه آماری را بزرگتر در نظر بگیرید(Oversampling). اگر زیرگروه‌هایی از نمونه آماری هستند که به عنوان محقق در نرخ پاسخ‌دهی آن‌ها شک دارید، درنظرگیری تعداد بیشتری به عنوان نمونه آماری تکنیکی رایج است.
۷. پاسخ‌دهی به پرسشنامه را یادآوری کنید. یادآوری راهکاری اثربخش برای دریافت پاسخ است. توصیه می‌شود در وسط بازه زمانی مورد نظر برای جمع‌آوری داده، یادآوری انجام شود و دومین بار زمانی که به انتهای این بازه نزدیک می‌شوید نیز یادآوری تکرار شود. دقت کنید برای افرادی که پرسشنامه را پاسخ داده‌اند، یادآوری ارسال نکنید.
سوگیری ناشی از پاسخ‌دهی؛ سوگیری محقق چیست؟
سوگیری محقق(Researcher Bias) یکی از انواع سه‌گانه سوگیری ناشی از پاسخ‌ها(Response Bias) است که پیش‌فرض‌های ذهنی نادرست محقق، شفاف نبودن هدف مطالعه و درک ناکافی از موضوع مورد مطالعه نقش کلیدی در شکل‌گیری آن ایفا می‌کنند.
انواع سوگیری محقق و راهکارهای اجتناب از آن
۱. سوگیری محقق ممکن است به دلیل کمبود اطلاعات وی در خصوص موضوع مورد مطالعه رخ دهد. مثلا، شما به دنبال شناسایی پرطرفدارترین غذای ایرانی از دیدگاه گردشگران خارجی هستید. به این منظور سوالی طراحی کرده‌اید که: «کدام غذا را بیشتر دوست دارید؟ قرمه‌سبزی، کباب، دیزی». اما انواع دیگری غذا هم هستند که به ذهن شما نرسیده است مثلا فسنجان و … . بنابراین به جای شناسایی پرطرفدارترین غذای ایرانی، در حال شناسایی دیدگاه پاسخ‌دهندگان از بین ترجیحات خود هستید.
برای اجتناب از این نوع خطا دو راهکار وجود دارد. اول، اگر به موضوع مطالعه تسلط کافی ندارید، بهتر است در چنین مواردی از سوال متنی(سوال باز) استفاده کنید. دوم، در سوال چند‌گزینه‌ای از «گزینه سایر» استفاده کنید تا اگر پاسخ‌دهنده آن‌را انتخاب کرد، بتواند پاسخ موردنظر خود را تایپ کند.
۲. سوگیری محقق ممکن است به دلیل تعریف نادرست جامعه آماری رخ دهد، یعنی بخشی از پاسخ‌دهندگان بالقوه به غلط از جامعه آماری بیرون انداخته شوند و یا بالعکس، به اشتباه بخشی از جامعه آماری شامل آن‌ها باشد. تعریف مبهم جامعه آماری منشا این خطاست. عباراتی مانند جامعه‌ای شامل افراد قشر متوسط، خبرگان صنعت نرم‌افزار یا مشتریان استراتژیک شرکت بسیار کلی هستند و باید با اضافه‌شدن ویژگی‌های دیگری، آن‌ها را دقیق‌تر ساخت. بنابراین برای اجتناب از این خطا، با همکاران یا استاد راهنما و مشاور خود به دقت ویژگی‌های جامعه مورد نظر را تعریف و تشریح کنید.
۳. سوگیری محقق ممکن است به دلیل تفاوت بین ویژگی‌های جامعه تعریف‌شده و نمونه آماری که از آن اطلاعات جمع‌آوری می‌شود، رخ دهد. مثلا تصور کنید رستورانی به دنبال ارزیابی رضایت مشتریان از منوی غذای خود است ولی لینک پرسشنامه آنلاین را فقط برای افرادی که سفارش آنلاین داده‌اند، ارسال می‌کند. به این ترتیب مشتریانی که از وب‌سایت رستوران بازدید نمی‌کنند، نادیده گرفته شده‌اند. این رستوران بهتر است لینک پرسشنامه را در انتهای رسید خرید مشتریان حضوری نیز قرار دهد یا در محل پرداخت، تبلت یا مانیتوری برای دریافت رضایت مشتریان حضوری نیز قرار دهد.
۴. سوگیری محقق ممکن است به دلیل تحلیل آماری نادرست و استفاده از تکنیک آماری غیر مرتبط رخ دهد. نحوه تحلیل داده را باید همزمان با نوشتن سوالات پرسشنامه و پیش از ارسال آن مشخص کنید و این جزیی از برنامه‌ریزی برای انجام مطالعه و پیمایش است. بنابراین برای اجتناب از این نوع خطا باید پیش از جمع‌آوری داده، شیوه تحلیل داده‌ها را بدانید و برای آن برنامه داشته باشید.
سوگیری نظرسنجی چیست؟
سوگیری نظرسنجی(Survey Bias) دومین نوع سوگیری ناشی از پاسخ‌هاست که به جمله‌بندی و شیوه نوشتاری سوالات پرسشنامه، چگونگی استفاده از انواع سوالات، ساختار و طراحی ظاهر پرسشنامه آنلاین وابسته است.
عدم استفاده از Double-Barreled & Loaded Questions، رعایت ساختار مقدمه- غربالگری- بخش اصلی- اطلاعات دموگرافیک- نظرات نهایی و موخره، طراحی پرسشنامه‌ای کوتاه، اجتناب از سوالات کلی و خطای کلیشه‌ای بخشی از راهکارهای اجتناب از سوگیری مطالعه هستند. در ویرگول پُرس‌لاین قبلا به جزییات نحوه نوشتن سوال‌های پرسشنامه و فرم آنلاین پرداخته‌‌ایم.
۸ توصیه برای نوشتن سوال‌های فرم و پرسشنامه آنلاین
سوگیری پاسخ‌دهنده چیست؟
سوگیری پاسخ‌دهنده(Respondent Bias) به دلیل ناتوانی پاسخ‌دهندگان در ارائه پاسخ صحیح یا عدم تمایل آن‌ها به ارائه پاسخ دقیق و صادقانه رخ می‌دهد. در حقیقت، منشا این نوع سوگیری تاحدی به سوگیری ناشی از عدم پاسخ‌دهی نزدیک است.
ناتوانی در ارائه پاسخ صحیح به دلایلی مانند نا‌آشنا‌بودن با موضوع مورد پرسش یا فرمت سوالات رخ می‌دهد. هرچقدر که طراح پرسشنامه آنلاین برای جمله‌بندی و نوشتار مناسب سوالات تلاش کرده باشد، باز هم امکان ارائه پاسخ غیردقیق و ناصحیح از سوی پاسخ‌دهنده وجود دارد. برای اجتناب از سوگیری پاسخ‌دهنده ناشی از فرمت سوالات، استفاده از گزینه‌هایی مانند نمی‌دانم، مطمئن نیستم می‌تواند راهگشا باشد.
هم‌چنین برای اجتناب از سوگیری پاسخ‌دهنده ناشی از نا‌آشنا‌بودن با موضوع مطالعه، باید به درستی از سوالات غربالگری در ابتدای پرسشنامه آنلاین استفاده کرد. برای مثال اگر در مورد کیفیت خدمات اینترنت ۴G مطالعه می‌کنید، در ابتدا بپرسید: «آیا تجربه استفاده از اینترنت ۴G را دارید؟» اگر پاسخ مثبت بود، پاسخ‌دهنده می‌تواند به پاسخ‌دهی ادامه دهد و در غیر این‌صورت باید به انتهای پرسشنامه هدایت شود.
عدم تمایل به ارائه پاسخ‌های صادقانه به تمایلات اجتماعی وابسته است که به دلیل اجتناب از شرمندگی یا ایجاد حس رضایت در مخاطب رخ می‌دهد. به عنوان مثال توصیه می‌شود دریافت بازخورد کارکنان توسط مدیران به صورت بی‌نام انجام شود تا کارکنان بدون نگرانی از تخریب چهره خود در نگاه مدیران بتوانند صادقانه نظرات خود را بیان کنند.
ساخت پرسشنامه آنلاین بدون خطا و سوگیری را در پُرس‌لاین رایگان شروع کنید.
