مقدمه

آرزو نوجوان سیزده ساله‌ای بود. حوصله گوش دادن به حرف‌های دیگران را نداشت و بدون صبر و تحمل در صحبت آنها می‌پرید. رفتارش با بزرگ‌ترها اهانت‌آمیز بود و با نیش و طعنه صحبت می‌کرد. همیشه می‌خواست حرف، حرف او بشود. زیاد غر می‌زد و فحش می‌داد. نسبت به سالخوردگان و اشخاص ناتوان مهربان نبود. از قوانین مکرر سرپیچی می‌کرد. به پاکیزگی طبیعت و محیط جامعه اهمیت نمی‌داد. همکلاسیانش را مسخره می‌کرد. فضول و گستاخ بود و به عقاید و حریم شخصی دیگران احترام نمی‌گذاشت. بدون اجازه لوازم دیگران را برمی‌داشت و حتی آنها را خراب می‌کرد.

والدین آرزو از دست او کلافه بودند. خیلی با او صحبت نمی‌کردند و هر چیزی به یکی‌به‌دو و کل‌کل تبدیل می‌شد. خود والدین هم زیاد با هم دعوا می‌کردند و سر یک دیگر فریاد می‌کشیدند. گاهی اوقات هم کلمات تحقیر‌آمیز به هم می‌گفتند. پدر آرزو زود عصبی می‌شد و در حین رانندگی یا دیدن فوتبال بد‌دهانی می‌کرد. مادر او نیز با والدین خودش اختلاف و تنش داشت و زیاد از دیگران بد‌گویی و غیبت می‌کرد.

در نتیجه مسئولین مدرسه، به خاطر بی‌تربیتی و بی‌ادبی آرزو را همراه با والدینش به روانشناس معرفی کردند. روانشناس نیز کلید حل مشکلات را در تقویت اعتماد به نفس و احترام به خود و دیگران، با استفاده از توصیه‌های دکتر میشل بربا تشخیص داد.

بیشتر بخوانید : کودک لجباز و پرخاشگر و شیوه صحیح تربیت و برخورد او

احترام چیست؟

والدین در ابتدا بعد از شرح مشکلات، از روانشناس با خستگی پرسیدند، چرا آرزو این گونه رفتار می‌کند؟ روانشناس گفت، هیچ عاملی به تنهایی علت بی‌ادبی نیست ولی این روزها رسانه‌ها، بازی‌های کامپیوتری و مطالب اینترنتی خشونت، سوء‌استفاده و بددهنی را لازم، عادی و قابل قبول نشان می‌دهند. سیاستمداران، هنرمندان و ورزشکاران سرمشق بد‌خواهی، ناسزاگویی و تمسخر هستند. ما والدین هم گاهی با سایرین بی‌ادب و بی‌نزاکت بر‌خورد می‌کنیم و توجه و احترام لازم را به فرزندان خود نداریم و به تمامی بیگانگان بدگمان هستیم و سوءظن و شک مانع تعامل موثرمان می‌شود. پس فرزندان امروز به مراتب کم‌تر از نسلهای پیش به خود و دیگران اعتماد دارند و نمی‌توانند به طور شایسته به خود و دیگران احترام بگذارند.

احترام در ویکی‌پدیا،

روانشناس ادامه داد، احترام به معنای ارزش قائل شدن برای اشخاص و چیزهاست. این ویژگی ما را وادار می‌کند تا با علاقه و توجه با دیگران رفتار کنیم و زندگی انسانها را با ارزش بدانیم. در نتیجه، احترام یکی از نیکخوییهای اساسی هوش اخلاقی به شمار می‌آید. اگر احترام را از اجزای مهم زندگی‌مان بدانیم، بیشتر به حقوق دیگران اهمیت می‌دهیم و به خود نیز احترام می‌گذاریم. اگر ادب داشته باشیم، مورد علاقه دیگران هستیم و در رعایت آداب شهروندی و روابط شخصی شایسته‌تر عمل می‌کنیم. برای همه افراد اصالت و ارزش ذاتی قائل هستیم و از هر نوع خشونت، بی‌عدالتی و نفرت پرهیز می‌کنیم. با دیگران آنگونه رفتار می‌کنیم که دوست داریم با ما رفتار کنند و در نهایت نیز عزت نفس بالاتری داریم. پس اتفاق نظر گسترده میان متخصصان و عامه مردم درباره سیر قهقرایی این ویژگی اخلاقی، بسیار نگران کننده است.

ادب فرزندانمان را بسنجیم.

سه گام پرورش احترام

بعد والدین در حضور آرزو پرسیدند، چطور می‌توانیم به فرزندمان کمک کنیم تا محترم باشد و احترام بگذارد؟ روانشناس گفت، با سه گام می‌توانیم حس توجه، ملاحظه و ادب را تقویت کنیم. در گام نخست، یاد می‌گیریم سرمشق خوبی برای احترام باشیم و به فرزندانمان نشان دهیم برایمان با ارزش هستند. در گام دوم، متوجه پیامدهای بی‌احترامی به دیگران می‌شویم و می‌توانیم یکی‌به‌دو کردن و بی‌ادبی خود را کنترل کنیم. در گام آخر، می‌آموزیم رفتارهایمان را تنظیم کنیم تا علاوه بر احترام گذاشتن به دیگران بتوانیم احترام دیگران را نیز جلب کنیم. در جلسه‌های بعد هر گام را با هم تمرین می‌کنیم.

گام ۱: سرمشق بودن و آموزش احترام

در جلسه بعد والدین پرسیدند، برای آن که فرزندان مؤدب بار آیند باید چه کنیم؟ روانشناس گفت، فرزندانمان هیچگاه در گوش دادن به ما پدر و مادرها خوب نیستند اما هرگز در تقلیدمان کوتاهی نمی‌کنند.

آیا بین حرفها و رفتارمان هماهنگی وجود دارد؟

برای آنکه مطمئن شویم فرزندانمان مؤدب بار می‌آیند، اول باید معنا و ارزش احترام را به آنها بیاموزیم و بعد به آنها نشان دهیم که دوستشان داریم، به آنها احترام می‌گذاریم و برایشان ارزش قائل هستیم. در ادامه با هم، تکنیک‌هایی را تمرین می‌کنیم.

تعریف احترام

باید منظور از محترمانه رفتار کردن را برای خود و فرزندان دقیق مشخص کنیم.

اشخاص به شیوه‌های گوناگونی به دیگران احترام می‌گذارند و هر چه ما و فرزندان با این شیوه‌ها بیشتر آشنا باشیم، به احتمال بیشتری آنها را به کار می‌گیریم. درباره این رفتارها می‌توانیم با فرزندان صحبت کنیم یا نقششان را بازی کنیم. همچنین تعاریف مورد توافق احترام را می‌توانیم بر مقوا بنویسیم و آویزان کنیم تا اهمیت آنها به خانواده یادآوری شود.

سرمشق بودن خوش‌رفتاری

باید آدابی را که می‌خواهیم فرزندان بیاموزند، خود انجام دهیم

تا آنها با مشاهده ما یاد بگیرند. باید بگوییم چرا یادگیری این مهارت مهم است و در چه مواقعی باید آن را به کار ببریم.

• می‌توانیم هنگامی که همراه با تمامی اعضای خانواده غذا می‌خوریم، درباره خوش‌رفتاری‌ها و شیوه صحبت کردن گفت‌و‌گو کنیم.

• می‌توانیم عبارت‌هایی از خوش‌رفتاری بنویسیم و بر در یخچال بچسبانیم و مدام از آنها در خانواده استفاده کنیم.

• باید بر استفاده فرزندان از رسانه‌ها نظارت کنیم.

• باید توجه کنیم که فرزندانمان با افرادی - چه بزرگسال چه خردسال – معاشرت کنند که سرمشق رفتارهای محترمانه هستند.

پرسیدن سؤال طلایی

باید ما و فرزندانمان بدانیم که یک راه ساده تشخیص رفتار محترمانه، این است که از خود بپرسیم:

آیا دوست داریم کسی این رفتار را با ما داشته باشد؟

خوب است وقتی که هر یک رفتار اشتباهی را انجام دادیم، با سوال طلایی مورد پرسش قرار گیریم. این سوال به ما کمک می‌کند تا درباره رفتارمان و تأثیر آنها بر احساسات دیگران فکر کنیم.

قوانین محترمانه

بهتر است هر خانواده با رأی و تصویب اعضا، قوانینی برای رفتار متقابل داشته باشد.

باید همه اعضا را جمع کنیم و بپرسیم، طبق چه قوانینی در خانواده ، با یکدیگر رفتار کنیم؟» بعد همه پیشنهادها را بر کاغذی بنویسیم و سپس با استفاده از روش دموکراسی آنها را به رأی بگذاریم. پیشنهادهایی که بالاترین رأی را آورده اند قانون اساسی خانواده می‌شوند. می‌توانیم قوانین نهایی را پاکنویس کنیم و پس از امضای همه افراد، آن را در جایی آویزان کنیم تا همیشه ببینیم. اجرا و پیگیری این قوانین ساده‌تر است، چون با نظر همه انتخاب شده‌اند.

مهم‌ترین شخص جهان

اگر آن گونه که با فرزندانمان رفتار می‌کنیم، با دوستانمان رفتار می‌کردیم، هیچ دوستی برایمان باقی می‌ماند؟

ما خیلی وقتها حرفهایی به فرزندانمان می‌زنیم و رفتاری با آنها داریم که هرگز برای دوستانمان قابل تحمل نیست. اگر می‌خواهیم فرزندان احساس کنند با ارزش هستند، باید طوری با آنها رفتار کنیم که گویی مهم‌ترین آدمهای جهان هستند.

عشق بدون چشم داشت

فرزندانمان نباید برای جلب احترام ما والدین تلاش کنند. عشق بی‌قید و شرط ما به فرزندان می‌گوید:

در هیچ شرایطی از حمایت و دوست داشتن آنها دست نمی‌کشیم.

البته این بدان معنا نیست که ما همه رفتارهای فرزندانمان را تأیید کنیم. در بعضی موارد که رفتار فرزندان نامناسب است، لازم است به طور روشن و جدی آنها را اصلاح کنیم. فرزندان برای آنکه به راستی احساس احترام و ارزش کنند، به چنین محبتی نیاز دارند.

گوش دادن دقیق

گوش دادن با توجه، نشانه احترام است.

باید هنگامی که فرزندان صحبت می‌کنند، دست از کارهای خود بکشیم و بر آنها متمرکز شویم تا احساس کنند برای عقایدشان ارزش قائل هستیم و می‌خواهیم افکارشان را بشنویم. بهتر است به چشمان آنها نگاه کنیم و ضمن گوش دادن، برخی از کلماتشان را تکرار کنیم تا آنها را متوجه کنیم که حرفهایشان را می‌شنویم.

احترام با همه وجود

فرزندان آن قدر که به حالت بدن، ژستها، حالات چهره و لحن صدایمان توجه دارند، به کلماتمان گوش نمی دهند.

پس باید دقت کنیم هنگام حرف زدن با فرزندان با همه وجود به آنها احترام بگذاریم.

شاید بگوییم: «می‌خواهیم عقایدتان را بشنویم»، اما اگر آنها ببینند که شانه‌مان را منقبض می‌کنیم، ابروانمان را بالا می‌بریم، نگاهمان را به سوی دیگر می‌کنیم یا پوزخند می‌زنیم، معنای کاملا متفاوتی دریافت می‌کنند.

ارائه تصویر مثبت

برچسب‌هایی مانند خجالتی، یک‌دنده، بی‌قرار یا دست‌و‌پا چلفتی می‌توانند عزت نفس فرزندانمان را کاهش دهند و هر روز یاد آور بی‌ارزشی آنها باشند. این برچسب‌ها چه واقعیت داشته باشند، یا نداشته باشند، فرزندان با شنیدن آنها، باورشان می‌کنند.

پس باید فقط برچسب‌هایی را به کار ببریم که تصویر مثبتی در آنها شکل می‌دهند.

گفتن علت دوست داشتن

هر چه بیشتر به فرزندان نشان دهیم که دوستشان داریم، آنها بیشتر می‌آموزند تا برای خود ارزش قائل شوند و خود را دوست بدارند. پس باید اغلب به آنها بگوییم که دوستشان داریم. اما حتما باید به آنها بگوییم که:

چه چیزی را در آنها دوست داریم

و از اینکه فرزندانمان هستند، ابراز قدردانی کنیم. هرگز نباید فرض کنیم که فرزندان می‌دانند ما در قلبمان چه احساسی داریم، بلکه باید به آنها بگوییم. نباید حرفهایی را که به بچه‌ها می‌زنیم سرسری بگیریم. بزرگ‌ترین آرزوی فرزندانمان این است که به آنها یادآوری شود که از داشتن آنها چقدر خوشحالیم.

• می‌توانیم یک یادداشت کوتاه برای آنها بنویسیم و زیر بالش آنها قرار دهیم.

• می‌توانیم یک آلبوم از عکسهای دو نفري خودمان و فرزندانمان درست کنیم و به آنها هدیه دهیم.

• می‌توانیم نامه‌ای برای فرزندان در یک روز خاص بنویسیم.

• می‌توانیم یک کلکسیون از عکس، بریده‌های مجله و جملات نشانگر ویژگیهای مطلوب فرزندانمان درست کنیم.

• می‌توانیم آگاهانه از آنها نزد شخص دیگری تعریف کنیم ضمن اینکه آنها بشنوند، اما نفهمند مخصوصا این کار را انجام دادیم.

لذت بردن از یکدیگر

باید به فرزندان نشان دهیم چقدر از اینکه در کنار آنها هستیم، لذت می‌بریم.

فرزندمان را باید مقدم بر برنامه‌هایمان بگذاریم و اوقاتی را به بودن در کنار آنها و شناخت بیشترشان اختصاص دهیم. فقط در آن هنگام می‌توانیم به آنها بگوییم که چرا برای آنها ارزش قائل هستیم، دوستشان داریم و به آنها احترام می‌گذاریم.

می‌توانیم با فرزندانمان زمانی را در تقویم علامت بگذاریم که وقت مخصوص با هم بودن باشد و از آنها بپرسیم چه کار خاصی را دوست دارند با ما انجام دهند.

گام ۲: تشویق احترام و جلوگیری از بی‌ادبی

والدین در جلسه سوم پرسیدند، چطور جلوی بی‌ادبی و بددهنی را بگیریم و از فرزندان بخواهیم به بزرگ‌ترها احترام بگذارند؟ روانشناس گفت، برای پایان دادن به بی‌ادبی باید اول، همان ابتدا و پیش از آنکه به عادت تبدیل شود، جلوی آن را بگیریم؛ دوم، پس از آنکه تصمیم به مقابله با آن گرفتیم، پیگیر باشیم و کوتاه نیاییم. در ادامه تکنیک‌هایی را با هم تمرین می‌کنیم.

تذکر بی‌ادبی

باید برای فرزندان مشخص کنیم چه کارهایی بی‌ادبی هستند.

هر کسی گاهی اشتباه می‌کند، اما وقتی فرزندانمان لحن، کلمه یا حالت غیر محترمانه‌ای را مداوم تکرار می‌کنند، باید در لحظه به آنها تذکر دهیم. ولی نباید شخصیت آنها را زیر سؤال ببریم. می‌توانیم برای تذکر دادن رمزی در جمع، از یک علامت توافقی با فرزندان–مثل خاراندن گوش- استفاده کنیم یا در خلوت اشتباهشان را تصحیح کنیم.

خودداری از همکاری

اگر بچه‌ها ببینند که با رفتار بی‌ادبانه‌شان کاری از پیش نمی‌برند، دست از آنها می‌کشند.

پس باید در برابر این رفتارها بی‌تفاوت بمانیم و واکنشی نشان ندهیم. نباید آه بکشیم، شانه بالا بیندازیم و ناراحت به نظر برسیم. همچنین نباید دلجویی کنیم، رشوه بدهیم یا سرزنش کنیم. چون این رفتارها موجب بدرفتاریهای بیشتر می‌شوند. فقط تا هنگامی که فرزندان از بی‌ادبی دست نکشیدند، باید از ادامه گفت‌و‌گو خودداری کنیم

تعیین جریمه

اگر انتظارات برای تمام اعضای خانواده روشن شد، اما باز بی‌ادبی ادامه یافت:

باید جریمه برای بی‌احترامی تعیین کنیم.

جریمه‌های مؤثر، مشخص هستند، زمان معینی دارند، به طور مستقیم در رابطه با رفتار بی‌ادبانه اند و مناسب فرزندان هستند. برای بی‌ادبیهای مکرر بهتر است برنامه مدونی داشته باشیم که توسط همه اعضای خانواده امضا شوند. بهتر است برای تعیین جریمه از فرزندان کمک بخواهیم. معمولا بچه‌ها جریمه‌های سنگین‌تری تعیین می‌کنند و بعدها راحت‌تر جریمه‌های خود را انجام می‌دهند.

• می‌توانیم تعیین کنیم بعد هر بی‌ادبی، در قلکی مبلغ مشخصی پول به عنوان جریمه بیندازیم و پول‌های جمع شده را به یک مرکز خیریه بدهیم.

• می‌توانیم محل خاصی را –مثل یک صندلی- مشخص کنیم تا اگر بی‌احترامی‌ای کردیم، مدتی به عنوان وقفه به آنجا برویم و به ازای هر سال سن، یک دقیقه در آنجا بمانیم.

• باید بعد بی‌ادبی، از چند ساعت تا بقیه روز که بستگی به رفتار اشتباه دارد، از آمدن به محلی که دور هم می‌نشینیم، محروم شویم.

• باید هنگامی که بی‌ادبی به سرکشی، زنندگی و وحشی‌گری رسید، یک تا سه روز در خانه تحت نظارت قرار بگیریم و از حق بیرون رفتن، دیدن یا صحبت با دوستان، بازی کردن، تلویزیون دیدن، کار با کامپیوتر و گوشی همراه، استفاده از خودرو و موتور خانواده محروم شویم.

یاد دادن رفتارهای مناسب

اگر همچنان بی‌ادبیهای گذشته ادامه دارد، شاید لازم باشد رفتارهای جدید و قابل قبولی آموخته شود.

بسیاری اوقات، به رفتارهای بد گذشته ادامه می‌دهیم، چون کار دیگری بلد نیستیم. بهترین وقت آموزش رفتار جدید زمانی است که ما و فرزندان آرام و آسوده هستیم و بگومگویی وجود ندارد.

• باید بتوانیم با كلمات عاطفی –مثل من الآن عصبانی هستم- ناراحتیهایمان را به شیوه مناسب‌تری ابراز کنیم.

• باید بتوانیم مشکلات و علت ناراحتی‌مان را به زبان بیاوریم.

• می‌توانیم با خواندن و دیدن رفتارها –در کتاب‌ها، فیلم‌ها و حتی نمایش‌های خانوادگی- شیوه‌های مودبانه را بیاموزیم و به فرزندانمان آنها را نشان دهیم.

• باید رفتار یا کلمه مناسب‌تری برای خود پیدا و با تمرین جایگزین کنیم. در این جست‌و‌جو می‌توانیم به فرزندان خود کمک کنیم.

• باید لحن جدیدی را برای خود تمرین کنیم و به فرزندان نشان دهیم یک روش گفت‌و‌گوی مناسب چه لحني دارد.

تشویق رفتار محترمانه

یک راه ترویج رفتار خوب، تشویق است.

ما بیشتر مچ فرزندانمان را ضمن بی‌ادبی می‌گیریم. ولی هر وقت خود و فرزندانمان برای مودب بودن، تلاشی می‌کنیم، باید از خودمان تعریف کنیم؛ خوشحالی‌مان را نشان دهیم و خودمان را به شیوه‌ای تشویق کنیم. یادگیری مهارتهای تازه زمان می‌برد و اشتباهات متعددی پیش می‌آید. باید بعد هر شکست به خودمان بگوییم، دوباره شروع می‌کنیم.

گام ۳: تأکید بر ادب و خوش‌رفتاری

در جلسه آخر والدین پرسیدند، چطور ما و فرزندانمان می‌توانیم خوش‌رفتار باشیم تا هم به دیگران احترام بگذاریم و هم جلب احترام کنیم. روانشناس گفت، با مؤدب و خوش‌رفتار بودن نشان می‌دهیم که به حقوق و احساسات دیگران علاقه داریم و احترام می‌گذاریم. ادب نشانه های گوناگون دارد. با هر یک از آنها می‌توانیم ارتباط خود را با دیگران تقویت کنیم. پس در ادامه تکنیک‌هایی را با هم تمرین می‌کنیم.

تشخیص دادن کاستیها

با بررسی لیست خوش‌رفتاریها

باید مشخص کنیم که خود و فرزندانمان در چه مواردی کاستی داریم

و مورد‌به‌مورد آنها را یاد بگیریم یا آموزش دهیم.

فراهم کردن زمینه تمرین

هر کاری را از طریق تکرار بهتر یاد میگیریم. می توانیم هر هفته از سایر اعضای خانواده کمک بگیریم تا همگی یک مهارت را تمرین کنیم. باید همه پشتیبان یکدیگر باشیم.

تمرین یک مهارت جدید پیش از عملی ساختن آن در جهان واقعی، گام مهمی است.

فراهم کردن زمینه به کارگیری مهارت در جهان واقعی

وقتی ما و فرزندانمان مهارت جدیدی را فرا گرفتیم و تمرین کردیم،

１. اکنون لازم است آن را در جهان واقعی بیازماییم.

２. فرصتهای بیشماری برای این کار وجود دارد: شام در رستوران، رفتن به خانه کسی، دعوت از دوست یا آموزگار، شب را سپری کردن در منزل آشنا، رفتن به جشن تولد، بازی با تیم فوتبال، پیاده روی تا پارک یا برگزاری میهمانی. هدف این است که توجه کنیم ما و فرزندان بدون راهنمایی دقیق، به راحتی مهارتهای تازه کسب کرده‌مان را به کار ببریم.

مخالفت مؤدبانه

مؤدب بودن به معنی همیشه موافق بودن با عقاید دیگران نیست

لازم است خود و فرزندانمان یاد بگیریم که مؤدبانه مخالفت کنیم.

• باید بر رفتار اشتباه شخصی که با او مشکل داریم، متمرکز شویم، نه بر احساسی که درباره او داریم. مفید است که مشخص کنیم از کدام رفتار آن شخص آزرده شدیم.

• باید نظرمان را قاطع اما با آرامش بگوییم. با قاطعیت صحبت کردن یعنی سر را بالا نگاه داشتن، چشم در چشم شخص مقابل دوختن، ایستادن صاف با پاهای کمی فاصله دار و دستهای به دو طرف آویخته و بیان چیزهایی که لازم است گفته شود. صدای قاطع صدایی آرام و محکم است؛ نه فریاد و التماس.

• باید نظرمان را با «من» شروع کنیم. پیامی که با «من» شروع می‌شود به ما کمک می‌کند تا بر رفتار مشکل ساز شخص مقابل متمرکز شویم بی آنکه او را تحقیر کنیم. به او می‌گوییم، کدام کار او، چه احساس ناخوشایندی را در ما ایجاد می‌کند و راه‌حلی را هم نشان می‌دهیم.

• همانطور که نباید رفتار غیر محترمانه را تحمل کنیم، خود باید مؤدب باشیم. پس ناسزا، توهین و تمسخر مجاز نیست. باید منتظر پاسخ شخص مقابل شویم یا با آرامش آنجا را ترک کنیم.

*******

بعد خواندن توصیه‌های بالا چه احساسی دارید؟

با گفتن نظرات و تجارب ارزشمند خود همراه ما باشید.

این مطلب تلاش من و همکارم، طاهره لطیفی بود برای خلاصه کردن کتاب کلیدهای پرورش هوش اخلاقی در کودکان و نوجوانان که خواندن کامل آن را به شما پیش نهاد می‌دهیم.