نفس‌های تنگ موسیقی در اوایل انقلاب (درباره مستند بزم رزم)

اگر به موسیقی و تاریخ معاصر ایران علاقه دارید دیدن مستند بزم رزم، شما را با روایتی ناگفته از تلاش هنرمندان موسیقی در عصر دفاع مقدس آشنا می‌کند و نشان می‌دهد که سلاح اهالی موسیقی برای دفاع از کشور، ساز و حنجره آن‌ها بوده است.

مدتی است مستند «بزم رزم» در گروه هنر و تجربه اکران می‌شود و با تحسین مخاطبان نیز مواجه شده است. این مستند که روایتی است از وضعیت و نقش موسیقی در اوایل انقلاب و دوران دفاع مقدس، در جلسه‌ای با حضور سید وحید حسینی،کارگردان و محدثه گلچین عارفی، تدوینگر مستند به نقد و بررسی گذاشته شد. آن‌چه در ادامه می‌خوانید مروری است بر مباحثی که در این نشست مطرح شد و همچین مصاحبه کوتاهی که با کارگردان اثر انجام گرفت.

با آغاز پخش مستند، چندین نکته بیننده را قرص و محکم روی صندلی‌اش نگه می‌داشت: موضوع ناب، جلوه‌گری تصاویر و موسیقی‌های منحصر به فرد، حضور شخصیت‌های برجسته حوزه موسیقی، زنده کردن خاطرات دوران جنگ و البته اندکی زیرکی و شیطنت کارگردان و تدوینگر. مستند از چند فصل تشکیل شده بود که هرکدام با عنوان‌هایی هم‌سنخِ موسیقی نامگذاری شده بودند از جمله کرشمه، رجز، مویه. محدثه گلچین، تدوینگر مستند این نام‌ها را برگزیده بود. حسین علیزاده، آهنگساز و نوازنده بنام و شهیر نقشی محوری در مستند داشت و آن‌گونه که وحید حسینی گفت قهرمان داستان بود. چهره‌های مشهور دیگری نیز حضور داشتند از جمله بیژن کامکار، مجید درخشانی، کامبیز روشن‌روان، حسن ریاحی، علی‌اکبر شکارچی، همایون رحیمیان. از مسئولان اوایل انقلاب نیز، حمید شاهنگیان و مهدی کلهر به صحبت نشسته بودند. این مستند 123 دقیقه‌ای که به گفته محدثه گلچین در ابتدا 160 دقیقه بود و به خاطر طولانی بودن آن، تبدیل به 123 دقیقه شد با تشویق حاضران به انتها رسید.

سید وحید حسینی علت ساخت مستند بزم رزم را علاقه به موسیقی و تاریخ معاصر عنوان کرد و توضیح داد: «دهه 60 دهه دراماتیکی بود و این موضوع که هنرمند می‌توانست چه نقشی در جنگ ایفا کند موضوع جذابی برای مستندسازی بود و از این‌رو به سراغ ساخت این مستند رفتم. زمانی که این طرح را به روایت فتح ارائه کردم تصور نمی‌کردم پذیرفته شود اما خوشبختانه مدیریت وقت استقبال کرد. سیر پژوهش فیلم در حین فرایند تولید انجام می‌شد. برای مثال وقتی با بیژن کامکار مصاحبه می‌کردم او از قطعه‌ «همت کنید ای دوستان» نام برد که ما تا آن زمان از وجود آن خبر نداشتیم و خود آقای کامکار هم آن اثر را نداشت و سه ماه طول کشید تا آن قطعه را پیدا کردیم.» او در ادامه از دو مسأله نام برد که در این فیلم مهم بودند، یکی ایران و دیگری موسیقی ایران. حسینی در پاسخ به این پرسش که آرشیو نادر فیلم را با چه پشتوانه‌ای به دست آورده عنوان کرد در این زمینه هیچ کمکی از روایت فتح دریافت نکرده و از آرشیو شخصی‌اش، فیلمخانه ملی، موزه موسیقی و همچنین آرشیو شخصی مجید درخشانی استفاده نموده است. کارگردان مستند قبلا در مصاحبه‌ای گفته بود که حتی یک ثانیه هم از فیلم دچار ممیزی نشده است. در همین باب، حسینی با مشورت همسرش، محدثه گلچین توضیح داد که در فرایند تولید، دچار خودسانسوری نشدند و حتی زمانی که مستند را به سینماحقیقت، جشنواره فجر و در نهایت به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه کرده بودند حدس می‌زدند توصیه‌هایی برای حذف قسمت‌های صورت گیرد اما این مسأله هیچ وقت اتفاق نیفتاد. وحید حسینی در مورد افرادی که در مستند حضور داشتند نیز بیان نمود: «از مصاحبه با آقای حسین علیزاده ناامید شده بودیم و تقریبا فیلم را تا حدی تدوین کرده بودیم. اما پس از مصاحبه با ایشان، 4-5 ساعت حرف ناب به دست آوردیم که شکل تدوین را به کلی تغییر داد.» حسینی در گفت و شنود خود اشاره کرد که حدود یک سال درگیر این پروژه بودند و بعضی از کسانی که قصد مصاحبه با آن‌ها را داشتند به هر دلیلی با این امر موافقت نکردند. او از شهرام ناظری نام برد که تلاش بسیاری کردند تا شرایط مصاحبه با او را فراهم کنند اما به گفته حسینی، ناظری به او گفته: «تو هم‌وزن من نیستی و ناصر تقوایی و بهرام بیضایی باید راجع به من فیلم بسازند» به گفته حسینی، از مدیران زمان جنگ نیز فریدون شهبازیان و محمدعلی معلم حاضر به مصاحبه نشده بودند.

تدوین مستند بزم رزم بسیار مورد اقبال قرار گرفته بود و تعریف و تمجیدهای بسیاری نیز در طول برگزاری جلسه، شنیده شد. مرجانه گلچین عارفی، در مورد چگونگی تدوین مستند بیان کرد: «به طور کلی تدوین فیلم مستند کار سختی است؛ چرا که مستند، داستان مشخصی ندارد و تغییراتی در طول زمان تولید اتفاق می‌افتد که وظیفه تدوینگر است که این تغییرات را اعمال کند. ما در مستند بزم رزم حدود 70 تا 80 ساعت مصاحبه داشتیم و گزینش از بین آن‌ها دشوار بود.» او همچنین در مورد زمان 123 دقیقه‌ای فیلم توضیح داد که وقتی به ما گفته شد زمان مستند زیاد است و بهتر است کم‌تر شود، حذف بخش‌هایی از فیلم، سخت بود به طوری که وقتی تلاش می‌کردیم از سر و ته پلان‌ها بزنیم مثلا تنها دو ثانیه حذف می‌کردیم و از این بابت خوشحال بودیم که دو ثانیه از فیلم کوتاه شده است.

در حاشیه نشست، مصاحبه کوتاهی با سید وحید حسینی انجام دادم و از او پرسیدم در کارنامه مستندسازی شما، مستند پرتره زیاد دیده می‌شود و در مستند بزم رزم نیز حسین علیزاده قهرمان اصلی داستان است، آیا می‌شود با اغماض این مستند را نیز نوعی مستندپرتره حسین علیزاده در زمان جنگ دانست؟ حسینی با تاکید روی واژه «ابدا» گفت اصلا این‌طور نیست و این مستند یک مستند موضوع محور و تحلیلی است راجع به موسیقی دهه 60 ایران. از او پرسیدم گفته بودید برای مصاحبه با حسین علیزاده شش ماه صبر کردید و الان هم اضافه کردید که تقریبا از این مصاحبه ناامید شده بودید، حالا که حسین علیزاده در مستند شما حضور دارد و بازخوردهای مثبتی نیز از سوی مخاطب دریافت کردید آیا این صبر شما ارزش داشت؟ او جمله «یک دنیا می‌ارزید» را با شور خاصی در پاسخ بیان کرد و توضیح داد: «علت اینکه منصرف شده بودیم این بود که آقای علیزاده وقت آزاد نداشتند. حتی ما در جریان کنسرت‌های ایشان به شهرستان‌های مختلف می‌رفتیم تا فرصت مصاحبه پیدا کنیم اما باز هم موفق نشدیم. از اینکه این مصاحبه در نهایت صورت گرفت بسیار خوشحال هستیم و تحقق این امر اتفاق مهمی برای ما بود.» از او پرسیدم با توجه به اینکه قبلا مستندی از او در شبکه مستند پخش شده، پیشنهادی برای پخش مستند بزم رزم در شبکه مستند دریافت کرده یا خیر؟ او بی‌معطلی پاسخ داد: «نه هیچ پیشنهادی نداشتم. مستند «آن معلم بی استاد» را نیز که در مورد علی حاتمی است علاقه داشتم مردم ببیند و به همین دلیل خودم شخصا برای پخش به تلویزیون ارائه کردم.» قالب و فرم مستند بزم رزم را قبلا در مستندهایی دیده بودم و از همین‌رو کنجکاو بودم بدانم آیا حسینی برای ساخت مستندش ایده‌ای از آن‌ها گرفته است؟ او چنین مسأله‌ای را رد کرد و گفت این مستند به طور کامل ساخته و پرداخته ذهن خودش بوده است. پرسش پایانی‌ام را به آینده کاری‌اش اختصاص دادم و او در پاسخ گفت در زمینه موسیقی علاقه دارد مستندی در مورد «تنبک» بسازد. ریشه این علاقه را شاید بتوان در همین مستند بزم رزم پیدا کرد؛ چرا که در قسمتی از مستند عنوان می‌شود که اوایل انقلاب، تنبک از دایره سازها حذف شد و جای خود را به «دف» داد.

اگر به موسیقی و تاریخ معاصر ایران علاقه دارید دیدن مستند بزم رزم، شما را با روایتی ناگفته از تلاش هنرمندان موسیقی در عصر دفاع مقدس آشنا می‌کند و نشان می‌دهد که سلاح اهالی موسیقی برای دفاع از کشور، ساز و حنجره آن‌ها بوده است.

• منتشر شده در شمارۀ 5536 روزنامۀ نسل فردا به تاریخ 11 آبان‌ماه 1396