چهار سوی گیتی در فارسی

امروزه ما چهار سوی بنیادین (اصلی) گیتی (جغرافیایی) را شمال، جنوب، غرب و شرق می نامیم ولی پیش از یورش عرب ها به ایران و وارد شدن وازه های نو و بیگانه به فارسی و دگرگونی آن، ایرانی ها با واژه های دیگری این چهار سوی (جهت) جغرافیایی را می گفتند.

شرق جایگاه برآمدن (طلوع) خورشید و غرب جایگاه فروشد (غروب) خورشید است. خور (هور) به چم (معنی) خورشید است که فرودسی نیز در شاهنامه خود آن را به کار برده است. واژه اَس در زبان پهلوی به چم آمدن است.

بدین هرچه گفتی مرا راه نیست
خور و ماه از این دانش آگاه نیست.

از پیوند دو واژه خور و اَس، واژه خوراَسان را پدید می اید که همسان با واژه شرق در عربی است. بنابراین واژه خراسان (نام استان ایران) هم ریشه با خوراَسان است. بر جایگاه فروشد خورشید، خوروران گفته می شود که همسان با واژه عربی غرب است. واژه های نیمروچ (یا نیمروز) همسان واژه جنوب در عربی و اَپاختر (یا اَباختر) همسان واژه شمال در عربی هستند.

شمال - اَپاختر یا اَباختر

شرق - خوراَسان

جنوب - نیمروچ یا نیمروز

غرب - خوروَران

امروزه در کنار اینکه ما واژه بیگانه شمال، جنوب، غرب و شرق را به کار می بریم، یک اشتباه دیگر نیز داریم و این اشتباه آن است که خاور که کوتاه شده خوروران را برای خوراَسان به کار می بریم به این چم جای شرق و غرب را نیز جابجا می گوییم. بنابراین نگاره زیر نادرست است.

به‌ درستی آشکار نیست که این دگرشِ شگفت‌آور از چه زمانی و چگونه رخ داده و شوندهای(علل) آن چه بوده است. ولی شاید بتوان آن را نشانه و نتیجه‌ای از تغییرات و فرگشت‌هایی دانست که پس از تازش تازیان(اعراب) به ایران در فرهنگ، آیین، زبان و جهان‌بینی ایرانیان در حال شدن بوده است و به گونه‌ای نمادین گفت که ژرفای این تغییرات چندان گسترده بوده است که ایرانیان دست چپ و راست‌شان را نیز گم کردند.

برای نوشتن از این پیوند کمک گرفته شده است. همچنین می توانید نوشته پیرایش و آرایش را نیز بخوانید که امروزه به نادرستی به جای هم گفته می شوند. بنابراین می توانیم واژگان پارسی زیر برای جایگزینی با همسان های عربی به شما بشناسانیم (معرفی کنیم).

شمال - اپاختر
شمالی - اباختریک
جنوب - نیمروز - اواخشتر - نسا - نیم‌روز
غرب - خاور - خوربران
شرق - باختر - خوراسان

چون امروزه واژه نیمروز کاربردی دِگَر پیدا کرده، پس واژه هایی همانند نسا و اواخشتر را می توان برای جنوب جایگزین کرد.