نخاع و ریشه های عصبی داخل کانالی در ستون فقرات عبور میکنند که شامل بخشهای استخوانی و رباطها میشود. به دلایل مختلف ممکن است این کانال تنگ شود و باعث فشار روی نخاع و ریشه های عصبی گردد. شایعترین قسمتی از ستون فقرات که به این مشکل دچار میگردد قسمت کمری است.
در واقع ایجاد تنگی کانال کمری قسمتی از روند پیری ستون فقرات است و معمولا در سن بالای ۶۰ سال، در برخی خفیف‌تر و در برخی شدیدتر خود را نشان میدهد. با گذر زمان به تدریج زوائد استخوانی در اطراف مفاصل ستون فقرات و لبه‌های کانال نخاعی ایجاد میگردد و رباطها هم انعطاف پذیری خود را از دست داده و حجم آنها افزایش می‌یابد و به این شکل با برجسته شدن به داخل کانال نخاعی فضای نخاع را محدود و تنگ میکنند.
نوعی تنگی کانال کمری به صورت مادرزادی وجود دارد که شکل و ساختار مهره ها به گونه‌ای است که فضای کانال نخاعی را محدود می‌نماید. این افراد معمولا در سنین جوانی متوجه این موضوع نمیشوند اما با شروع میانسالی و در زمانی که روندهای پیری ستون فقرات شروع شده و در واقع در سن کمتری از سایرین علائم بیماری را نشان میدهند.
طبیعتا روند پیری ستون فقرات با درد در ناحیه کمر هم همراه خواهد بود. این درد با فعالیت و راه رفتن تشدید میگردد. به تدریج با ایجاد تنگی، علامتی به نام “لنگش” خود را نشان میدهد؛ به این صورت که پس از مسافتی راه رفتن بیمار در پاها احساس درد، بی حسی، گز گز و یا ضعف میکند و دیگر نمی تواند به مسیر خود ادامه دهد مگر اینکه مدتی بنشیند و استراحت کند تا به اصطلاح “پاهای او آزاد شوند”. غیر از استراحت، گاهی با خم شدن به جلو نیز این احساس رهایی از درد پا برای فرد ایجاد میگردد و بیماران تنگی کانال تمایل دارند که پس از مقداری پیاده روی بایستند و به جلو خم شوند. مساله مهم این است که در بیشتر بیماران این علائم پیشرونده است؛ یعنی اگر الان پس از یک ربع پیاده روی نیاز به استراحت دارند، شش ماه قبل میتوانستند نیم ساعت پیاده روی بی وقفه داشته باشند و در ماههای بعد احتمالا بعد از ده دقیقه باید جایی را برای نشستن پیدا کنند.با پزشک و جراح مغز و اعصاب مشاوره کنید
علامت دیگری که در بعضی بیماران تنگی کانال کمری مشاهده میشود درد سیاتیک است. سیاتیک در واقع اسم بیماری خاصی نیست، بلکه یک نوع علامت و درد است به این شکل که این درد از کمر یا باسن شروع شده و به پشت ران و زانو و بعد ساق پا و مچ تیر میکشد. معمولا درد سیاتیک این بیماران هم با فعالیت و راه رفتن، ایجاد یا افزایش می‌یابد.
در مراحل پیشرفته بیماری، درد کمر، درد پا و گزگز پاها تقریبا همیشه وجود دارند و بیمار قادر به حرکت و راه رفتن نیست و حتی ممکن است به بی اختیاری ادرار و مدفوع و از کار افتادن -یا به اصطلاح “فلجی”- پاها منجر گردد.
برای بیماری که مشکوک به تنگی کانال کمر است معمولا با انجام ام آر آی انجام بیماری تشخیص داده میشود. در کنار آن، نوار عصب و عضله هم میتواند میزان درگیری و آسیب اعصاب پاها را بهتر نشان دهد. گاهی انجام عکس ساده، سی تی اسکن و اسکن استخوان برای تشخیص بیماریهای همزمان با تنگی کانال بکار میروند.
در برخی بیماران تنگی کانال با سایر مشکلات ستون فقرات همراه است؛ مثل بیرون زدگی دیسک کمر، لقی مهره و پوکی استخوان. پس نباید این تصور وجود داشته باشد که فقط با یکی از این بیماریها درگیر هستیم و گاهی لازم است همزمان چند مشکل با هم درمان شوند. به عنوان مثال گاهی لازم است با درمان دارویی تزریقی یا خوراکی به سرعت جلوی پیشرفت پوکی استخوان گرفته شود وگرنه موفقیت هر نوع درمانی برای تنگی کانال بسیار کم خواهد بود و یا اینکه اگر تنها راه ممکن برای تنگی کانال یک بیمار جراحی باشد، بررسی از نظر لقی مهره ضروری است تا حین عمل به غیر از تراشیدن استخوانها و آزاد کردن عصبها، با کمک پلاتین گذاری ناپایداری و لقی مهره‌ها هم درمان شوند.
همانطور که ذکر شد تنگی کانال کمر بخشی از روند پیری ستون فقرات است و در همه افراد به درجاتی ایجاد میشود؛ پس کاری که میتوان در مراحل اولیه انجام داد جلوگیری از پیشرفت آن و یا حداقل کند کردن سیر بیماری است. مهمترین اقدام ها برای این کار پرهیز از ایجاد فشار بیش از حد روی ستون فقرات در کارها و فعالیتهای روزمره و انجام ورزش صحیح است. رانندگی طولانی، خم و راست شدن مکرر، بلند کردن اجسام سنگین و نشستن و بی‌حرکتی طولانی روی صندلی همه سبب تسریع پیشرفت بیماری میشوند.
از طرف دیگر، انجام فعالیتهای ورزشی منظم و صحیح مثل پیاده روی در سطح بدون‌شیب، نرمشهای تقویت کننده عضلات کمر، راه رفتن در آب و شنا با افزایش توان مقاومتی ستون فقرات نه تنها مانع آسیب بیشتر میشوند بلکه با افزایش قدرت عضلات کمر و پاها میتوانند علائم بیمار را برطرف نمایند. انجام نرمشهای ستون فقرات، تغذیه مناسب شامل ویتامینهای “ث” و “د” و نیز مصرف لبنیات و کلسیم و گرم نگه داشتن کمر خصوصا در فصلهای سرد سال مهمترین اقدامات و درمانهای خانگی برای این بیماری در مراحل نه چندان پیشرفته هستند.
در مواردی که بیمار با درد شدید مراجعه میکند و امکان انجام ورزش و درمانهای مشابه وجود ندارد، استفاده از داروهای ضد التهاب، استراحت و گرم نگه داشتن کمر برای رهایی بیمار از وضعیت نامناسب فعلی درمان اولیه هستند. با کاهش شدت علائم میتوان سایر درمانها مثل ورزشها و نرمشهای خانگی، آب درمانی و فیزیوتراپی را آغاز کرد مشروط به اینکه وضعیت بیمار نشانه‌ای از نیاز به جراحی اورژانسی نداشته باشد. این شرایط نیازمند جراحی اورژانسی در ادامه متن ذکر میشوند. اگر با انجام این درمانها علائم بیمار بهتر شود، درمانهای نگه دارنده مثل ورزشهای سالم منظم از جمله پیاده روی و شنا و همینطور پرهیز از ایجاد فشار نامتعارف روی کمر را میتوان برای ادامه درمان کافی دانست. اما گاهی میزانی از درد باقی می‌ماند که راههای مختلفی برای کنترل آن وجود دارد؛ از درمانهای دارویی با دوز کم تا تزریق اپیدورال کمری با این هدف که بیمار بتواند به زندگی طبیعی خود بازگردد.
اما همواره بیمارانی هستند که متاسفانه به هیچ کدام از درمانهای غیر جراحی پاسخ نمیدهند و انجام جراحی تنها راه نجات آنها برای بدست آوردن توانایی حرکت است. دو مورد وجود دارد که فرد را نیازمند جراحی اورژانسی در اولین فرصت ممکن میکند: ضعف در پاها به شکلی که بیمار نه به علت درد، بلکه به علت توان کم عضلات پاها قادر به حرکت نباشد؛ و بی اختیاری ادرار یا مدفوع که از دست دادن زمان برای جراحی این بیماران به معنی برگشت ناپذیر بودن این علائم است.
در این جراحی قسمتی از استخوانهای اطراف کانال نخاعی برداشته میشوند و رباط های سفت و بزرگ شده خارج میگردند و تا فشار از روی عناصر عصبی برداشته شود. در این عمل لازم است میزان تراشیدن استخوانها و برداشتن رباطها در حدی باشد که سبب ناپایداری ستون فقرات نگردد وگرنه به غیر از آزاد کردن عناصر عصبی، چاره‌ای جز استفاده از پلاتین برای ثابت کردن مهره‌های ناپایدار وجود ندارد؛ گرچه استفاده از پلاتین منجر به محدودیت حرکت در کمر و نیاز به مراقبت بیشتر بعد از عمل میگردد.
متاسفانه امروزه به شکل نامتعارف و بیش از حد از پلاتین گذاری در جراحی تنگی کانال ستون فقرات استفاده میشود که نتایج و عوارض غیرقابل برگشتی در آینده میتواند برای بیمار به همراه داشته باشد؛ و از سوی دیگر در بیماری که به جز تنگی کانال دچار ناپایداری و لقی مهره کمری هم باشد، بکارگیری پلاتین برای ایجاد ثبات مهره‌ها کاملا لازم و ضروری است و عدم ایجاد ثبات میتواند در آینده سبب تشدید ناپایداری و نیاز به عمل مجدد گردد.
توانایی حرکت و راه رفتن لازمه زندگی بشر است، به آن دست یابید…
دکتر علیرضا طبیب خوئی
جراح مغز و اعصاب و ستون فقرات
