مجله باستانشناسی Archaeology، که نشریه موسسه باستانشناسی آمریکاست در شماره جولای/آگوست ۲۰۲۳ گزارش مفصلی به قلم بریجت آلکس درباره کاوشهای اخیر در تخت جمشید، پرسپولیس، و زمینهای اطراف آن منتشر کرده است. این کاوشها باعث شده است تا پژوهشگران و باستانشناسان درک بهتری از ایران باستان و شاهنشاهی هخامنشی داشته باشند. این نوشته خلاصه ای از این گزارش است. امیدوارم به زودی شاهد ترجمه کامل نوشتار به فارسی و انتشار آن در رسانه‌های پارسی زبان باشیم.
خیلی از ایرانیان با منشور حقوق بشر کوروش کبیر آشنا هستند و می‌دانند که بنیانگزار شاهنشاهی هخامنشی در این منشور استوانه ای شکل با افتخار داستان احیای معابد و احترام به باورهای اقوام مغلوب را ذکر می کند. اما آنچه که خیلی از ما نمی دانیم این واقعیت است که شاهان هخامنشی آرمان کوروش را برای بنیانگذاری یک شاهنشاهی چند فرهنگی و چند ملیتی بر اساس رواداری و احترام به باورهای اقوام و مردم گوناگون ادامه دادند. پرسپولیس نه تنها پایتخت شاهان هخامنشی بلکه آینه و سند این تلاش دویست ساله است. پس از گفتگو با کاوشگران ایرانی و اروپایی خانم آلکس نتیجه می گیرد که شاهان هخامنشی با پیشی گرفتن از باورهای عصر باستان آرمان تاسیس یک شاهنشاهی چند ملیتی با فرهنگهای متنوع را به یک واقعیت تبدیل کردند و نشان دادند که با احترام به باورها و سبک زندگی مردمان گوناگون می توان یک شاهنشاهی را به بهترین شکل ممکن اداره کرد. این گزارش نمادهای این تاکید بر تنوع فرهنگی و احترام به باورهای اقوام را در پرسپولیس ثبت می کند.
برای دویست سال پرسپولیس نه تنها پایتخت شاهنشاهی هخامنشی بلکه یک کارگاه ساختمانی دائمی و کلانشهری بوده است که جمعیت آن به ۴۵،۰۰۰ نفر می رسیده است. بزرگترین کاخ پرسپولیس، آپادانا، ۷۲ ستون داشته است و در تالار اصلی آن ده هراز نفر می گنجیدند. آلکساندر نایجل از موسسه فن آوری فشن Fashin Institute of Technology می گوید «هر بخشی از شاهنشاهی [هخامنشی] سهمی در پرسپولیس داشتند ولی پرسپولیس روح شاهنشاهی بود». پادشاهان هخامنشی شاهنشاهی خود را اتحادی از اقوام و فرهنگهای مختلف می دیدند و در نتیجه پایتختی ساختند که در آن این تنوع و گوناگونی اقوام و فرهنگهای قلمروشان به هم می آمیخت و تصویری از یک شاهنشاهی بر اساس پذیرفتن مردم آنگونه که بودند ارائه می‌کرد. برای ساختن چنین پایتختی هنرمندان، پیشه‌وران و کارگران از سراسر قلمرو هخامنشی به پرسپولیس آورده می‌شدند.
در این شهر خاندان سلطنتی به پارسی باستان، سفرا و دیوانسالاران به زبان آرامی Aramic، زبان اداری شاهنشاهی، صحبت می‌کردند. کتبیه‌های یافته شده در پرسپولیس به زبانهای پارسی باستان، آرامی، عیلامی و سایر زبانهای اقوام شاهنشاهی نوشته شده اند و خبر از یک نظام اداری چند زبانه می‌دهند که می‌کوشیده با اقوام مختلف به زبان خود آنها ارتباط برقرار کند. امروزه آنانکه به پرسپولیس می روند، تنها بقایای کاخهای هخامنشی را می بینند. زهره زهباری از دانشگاه فیلیپس ماربورگ می گوید «کاخهای شاهان بخش سلطنتی شهر بوده اند، در پیرامون آنها شهر پرسپولیس وجود داشته است». خواندن کتیبه‌هایی که در طول یکصد سال گذشته در تخت جمشید یافت شده اند نشان می دهند که چه تعداد کارگر در این شهر می زیسته اند، دستمزدشان چقدر بوده است و چقدر جیره و خواروبار دریافت می کرده اند.
باستانشناسان امروز با اطمینان می گویند که شاهان هخامنشی پرسپولیس را مینیاتوری از شاهنشاهی خود می دیدند. ووتر انکلمان، Wouter Henkelman، استاد مطالعات عیلامی و هخامنشی در Ecole Pratique des Hautes Etudes می گوید «شواهد و اسناد جدید به پژوهشگران اجازه می دهند تا ببینند شاهنشاهی [هخامنشی] چگونه زندگی مردمان را، چه خوب و چه بد، دگرگون کرد». او اضافه می کند «ما داریم پرونده جدیدی می سازیم که جزییات و غنای داده ها در آن فوق العاده است».
راجر متیوز باستانشناس دانشگاه ریدینگ می‌گوید « شاهنشاهی هخامنشی یک نظام سیاسی واحد بود که شامل مجموعه ای غنی از اقوام، مذاهب و فرهنگهای گوناگون بود، آن هم در مقیاسی که در دنیای آن روز بی سابقه بود». در ادامه مقاله نویسنده به این اشاره می کند که برای اداره این شاهنشاهی شاهان هخامنشی ساتراپی ها را تاسیس کردند و ساتراپهای مختلف را به فرمانروایی آنها گماردند. محققان با اجزا و رنگها و طرحهایی که در پرسپولیس از بابل، مصر و سایر قلمروهای شاهنشاهی هخامنشی یافته اند نتیجه گرفته اند که هنر پارسی در پرسپولیس درواقع برآیند هنری شاهنشاهی بوده است، بگونه ای که مردمان گوناگون قلمروهای شاهان هخامنشی هرگز در پایتخت احساس بیگانگی و غربت نمی کردند.
اسنادی که در شوش به دست آمده است فهرست کاملی از مصالح و مواد ساختمانی به کار رفته در پرسپولیس و شوش ارائه میکنند: الوار از لبنان، طلا از لیدیا (ترکیه امروزی) و باکتریا، سنگهای گرانقیمت از سغد، نقره و چوبهای تیره از مصر، عاج از نوبیا (مصر علیا و سودان امروزی)، و ستونهای سنگی از عیلام. آجرکارهای بابلی، زرگرهای مادی و مصری، سنگتراشهای یونانی و ساردی، و نجاران مصری و ساردی در پرسپولیس و شوش به کار مشغول بوده اند. آلکساندر نایجل می گوید «شاهان پارسی خود را حافظان صلح و آرامش در این قلمرو می دیدند و برای همین است که شما آمیزه ای از همه فرهنگها را در پرسپولیس می بینید». باستانشناسان باور دارند برای همین است که در پرسپولیس خبری از حکاکی صحنه های جنگ و خونریزی دیده نمی شود. بجای آن تصاویر و نمادهای حک شده بر سنگها و دیوارهای پرسپولیس مردمی را نشان می دهند که در صلح و آرامش در کنار یکدیگر ایستاده اند و با یکدیگر زندگی می کنند و دست در دست یکدیگر دارند. در پرسپولیس کسی فاتح نیست و بر نعش به خون غلتیده دشمنش نایستاده.
الواح و کتیبه های کشف شده در تخت جمشید جزییات بیشتری را از سنتهای اداری و مدیریتی شاهان هخامنشی آشکار می کنند. تیم باستانشناسان دانشگاه شیکاگو به رهبری ارنست هرزفلد در سال ۱۹۳۳ (۱۳۱۱ خورشیدی) موفق به کشف ۱۵،۰۰۰ لوح سفالی در دو اتاقی می شود که بخشی از حصار و استحکامات تخت جمشید بوده اند. این الواح به زبانهای گوناگون از جمله پارسی باستان، یونانی، آکدی، آرامی، عیلامی و سایر زبانهای آن زمان نوشته شده اند. تنوع زبانی این الواح در دنیای باستان بینظیر است. سهیل دلشاد، پژوهشگر کتیبه های باستان در دانشگاه آزاد برلین، می گوید «هخامنشیان تنها حکومتی در دنیای باستان نبودند که از دو زبان یا سه زبان استفاده می کردند. ولی تنها حکومتی بودند که فرامین سلطنتی را به طور انبوه به زبانهای مختلف منتشر می کردند».
این الواح اداری در فاصله سالهای ۵۰۹ و ۴۹۳ پیش از میلاد مسیح در دوران پادشاهی داریوش اول نوشته شده اند و اطلاعات مفیدی درباره جیره، دستمرذ، خواروبار و نوشیدنیهای کارگران تخت جمشید، خوراک دامها، و قربانی و هدایا به خدایان مختلف اقوام حاضر در تخت جمشید دارند. در این الواح به شرایط کاری، حرفه کارگران و جزییات فعالیتهای ساختمانی گاهگاهی اشاره شده است. حالا باستانشناسان می توانند درباره ساخت وساز در پرسپولیس با اعداد دقیق صحبت کنند. بعنوان مثال آنها می دانند که ده هزار سنگتراش در تخت جمشید مشغول به کار بوده اند و دقیقا چقدر جیره و دستمزد دریافت می کرده اند. در مجموع کارگران و پیشه ورانی از سی قوم مختلف به تخت جمشید آمده بودند و به کار مشغول بودند.
در ادامه گزارش به فعالیتهای باستانشناسی دانشگاه شیراز و دانشگاه بولونیا در زمینهای پیرامون پرسپولیس و کشف یک دروازه جدید اشاره می‌شود. کاوشگران همچنین کارگاههای رنگسازی و آجرسازی را کشف کرده اند که در آنها آجرها به رنگ آبی در می آمدند و رنگ آبی فیروزه ای برای استفاده در تخت جمشید تولید می شده است. این رنگ خاص از مصر باستان به ایران آورده شده بود ولی خیلی زود تولید آن بومی می شود و پیشه وران پرسپولیس شیوه های جدید و ارزانتری را برای تولید آن می یابند. دروازه جدید بسیار جالب است. این دروازه به نظر کپی دروازه ایشتر در بابل است و در مرز شهر پرسپولیس و نه در حاشیه کاخها قرار داشته است و بیانگر یکی دیگر از اجزاییست که در پرسپولیس از بابل باستان قرض گرفته شده بود.
تنوع در پرسپولیس منحصر به عناصر هنری و شیوه های معماری نیست. شاهان هخامنشی زمینهای پیرامون پرسپولیس را به باغ موزه ای از شاهنشاهی تبدیل کرده بودند. آنها صدها اصله درخت، قلمه، بذر و بوته را از سراسر شاهنشاهی گرد آوردند و محیط زیست پرسپولیس را دگرگون کردند. این بخش از مقاله خیلی جالب است و درباره انتقال درختهای انار و زیتون، که هنوز در اطراف تخت جمشید می رویند، و سایر گونه های گیاهی به این منطقه است. نام چهل گونه گیاهی در چهارصد کتیبه یافته شده در پرسپولیس آمده است و همینطور اسامی افرادی که مسئول توزیع میوه و سبزیجات در میان کارگران بوده اند. بعضی از این گونه های گیاهی هنوز شناخته شده نیستند. بعنوان نمونه کتیبه‌ها به درختی به نام Karukur اشاره میکنند که ۳۵۰۰ اصله آن در اطراف تخت جمشید در یازده نقطه مختلف کاشته شده بودند. ۷۵۰۰ واحد از میوه های این درخت به سفره خانه سلطنتی داده شده بودند و ۲۴۰ واحد به گروهی از کارگران.
تنوع فرهنگی، قومی و محیط زیستی پرسپولیس یک راهبرد برای حفظ صلح در شاهنشاهی ایران در دوران باستان بوده است ولی ساختن تخت جمشید هرگز تمام نمی شود. پادشاهان بعد از داریوش و خشایارشا کاخهای جدید و عظیمی را به آن اضافه می کنند. در نهایت ۴۷۳ ستون سنگی و چوبی در تخت جمشید برافراشته می شود و دو کاخ هر کدام با صد ستون برپا می‌شوند. ساخت و ساز و تعمیر و نگهداری پایتخت پر هزینه تر و به یک مشغله دائمی شاهان هخامنشی تبدیل می‌شود. شاید پروژه های تخت جمشید باعث غفلت شاهان هخامنشی از خطرهایی شد که شاهنشاهی را تهدید می‌کرد. از جمله شورشهای بابل و خطر یونان که تحت حکومت اسکندر مقدونی متحد شده بود و آماده حمله به آسیای صغیر می‌شد. با اینحال برای دویست سال ده پادشاه هخامنشی توانستند یک شاهنشاهی چند ملیتی را اداره کنند که از هند تا دریای مدیترانه را در برمی گرفت. تاکید آنها بر احترام به باورها و تنوع قومی مردم شاهنشاهی ایران یکی از دلایل دوام و پایداری این شاهنشاهی در دنیای پرآشوب باستان بوده است.
منبع: adadpay.com
ایران؛ زمانی که جور دیگری بودیم
یکی از معتبرترین منابع تاریخ معاصر ایران
آیا اعراب پیش از اسلام در جاهلیت به سر می‌بردند؟
از کاروانسراهای شاه عباس تا مدرسه حداد عادل!
