تراریخته | نجات یا معضل محیط زیست؟!

حتما شما هم در سال‌های اخیر بارها واژه‌ی تراریخته را شنیده‌اید. تراریخته یکی از موضوعات داغ این روزهای کشور ماست. تغییراتی که با هدف بهبود صفات در گیاهان یا جانوران انجام می‌شود، اصلاح ژن و محصول نهایی این فرآیند، تراریخته نام دارد.

در جامعه ما تراریخته (تراژن، ترنس‌ژنیک) هم مانند سایر موضوعات اساسی به جای اینکه در فضای علمی بحث شود، وارد فضای انحرافی شده‌است. یعنی افراد بر اساس شنیده‌های غیر مستند خود جهت‌گیری می‌کنند. موضوع تراریخته موافقان و مخالفان سرسختی دارد و موضوعی پرتنش است. اما باید ببینیم واقعیت چیست؟ و موضوع را به‌دور از این جهت‌گیری‌ها بررسی کنیم.

واژه تراریخته

تراریخته به محصولاتی اطلاق می‌شود که با هدف «تقویت صفات مطلوب» از طریق روش های پیشرفته علمی اصلاح ژنتیکی شده اند. اهدافی مانند بهبود کیفیت غذایی، مقاومت به آفات و بیماری‌ها، افزایش کمیت محصول و یا حذف صفات نامطلوب.

چه محصولی تراریخته است؟

تعریف دولت‌های مختلف از تراریخته متفاوت است. قوانین متفاوتی هم برای مصرف و تولید این محصولات وضع شده‌است.

برای مثال:

• دولت آمریکا بر این باور است که چون در طبیعت تغییراتی از قبیل جهش و واژگونی ژن، مضاعف شدگی و... اتفاق می افتند، اگر همین تغییرات در آزمایشگاه‌های ژنتیک انجام شوند و از ژن بیگانه استفاده نشود؛ نیازی به نام‌گذاری این محصولات با عنوان «GM» نیست.

در اینجا می‌توانید اصلاح ژنتیکی‌های طبیعی را مشاهده کنید. آیا می‌دانستید موز دستخوش تغییرات ژنتیکی بسیار شده است؟

• اما در اروپا برای هرگونه تغییر که با روش‌ها و ابزارهای بیوتکنولوژی، در آزمایشگاه انجام شود؛ برچسب «GMO» لازم است.

به نظر می‌رسد با توجه به تفاوت قابل توجه قیمت محصولات ارگانیک و تراریخته در آمریکا، نظر متفاوت این کشور در برچسب گذاری محصولات؛ در خدمت سیاست‌های اقتصادی آمریکا است.

چرا تراریخته؟

جمعیت کره ی زمین تا سال ۲۰۵۰ از مرز ۱۰ میلیارد نفر عبور خواهد کرد. برای سیر کردن این تعداد انسان، باید انقلابی در تولید محصول کشاورزی روی دهد. که ژنتیک بستر آن را فراهم کرده است‌! همانطور که پیش‌تر گفتیم، یکی از اهداف محصول تراریخته، تولید محصولی با بازدهی بالاتر و نیاز به مراقبت کم‌تر است.

در ایران تراریخته داریم؟

در حال حاضر ۲۴ کشور دنیا تولید کننده و ۱۹۶ کشور مصرف کننده این محصولات هستند. آمریکا بالای 50 درصد از کشت محصولات تراریخته جهان را به خود اختصاص داده است. در آمریکا بالغ بر ۹۰ درصد سطح زیر کشت محصولات اساسی از جمله سویا،کتان، ذرت و چغندر قند؛ تراریخته هستند. جالب است بدانید سطح زیر کشت محصولات تراریخته در آمریکا در سال 1996 (1375) حدود ۱/۷میلیون هکتار بوده و در سال 2017 حدود 189,1 میلیون هکتار افزایش یافته است.

گفته می‌شود سطح زیر کشت تراریخته در ایران صفر است! اما باید به این نکته توجه کرد «تراریخته در ایران کشت نمی‌شود» به این معنی نیست که دانه‌های تراریخته هم کاشته نمی‌شوند!

بیش‌از ۹۸ درصد بذر گیاهانی که کشاورزان ما کاشت و برداشت می‌کنند، وارداتی است. بذرگیری با کیفیت بالا و ابعاد وسیع، با توجه به افزایش روز افزون نیاز بشریت به غذا ممکن نیست. پس این بذرها قطعا برای تولید در این حجم و کیفیت، از نظر ژنتیکی اصلاح شده‌اند.

ارگانیک یا تراریخته

پاسخ به سوال «این محصول کاملا ارگانیک است؟» از زمانی که بذر یک گیاه کاشته می‌شود تا انتهای زمان برداشت محصول باید بررسی شود. تغذیه گیاهان با کود و سموم شیمیایی به طور قطع آسیب‌زا است. استفاده از کود دامی به شرطی ارگانیک است که دام نیز از خوراک ارگانیک استفاده کرده باشد. و استفاده از روش‌های مبارزه بیولوژیکی با آفات و علف‌های هرز هزینه و زمان زیادی می‌خواهد.

پس بیایید در این موضوع به توافق برسیم: «محصول صد در صد ارگانیک تقریبا مدینه‌ی فاضله‌ی دنیای کشاورزی است و غیر ممکن».

مهندسان این زمینه با روش‌ها و ابزاری که در اختیار دارند، به دنبال تولید محصولات مقاوم به بیماری‌ها و با نیاز کمتر به انواع کود هستند. در نتیجه‌ی این تغییرات، نیاز به سموم کمتر می‌شود. حتی گاهی موجب بی نیازی از سموم می‌شود. کشاورزان عملکرد بهتر و تولیدات بیشتری دارند و محصول عاری از سموم شیمایی به‌دست مصرف کننده می‌رسد.

امنیت غذایی

بنابر تعریف سازمان ملل در سال ۱۹۸۶، امنیت غذایی را دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم می‌دانند. طبق این تعریف، موجود بودن غذا، دسترسی به غذا و پایداری در دریافت غذا سه رکن اصلی می‌باشند.

موضوع انحصار تولید بذر تراریخته به چند شرکت بزرگ، امنیت غذایی در سال‌های آینده را به خطر می‌اندازد. ناتوانی در تامین بذر تهدیدی جدی برای کشورمان محسوب می‌شود. بذرهای تراریخته واراداتی عقیم هستند و امکان بذرگیری از محصول نهایی آن‌ها وجود ندارد.

عقیم‌سازی بذر‌ها گاهی نتیجه‌ی فرآیند اصلاح ژنتیکی است و به طور کلی هدف آن جلوگیری از جهش‌های ژنتیکی ناخواسته در نسل‌های بعدی محصول تراریخته است.

چرا ما تولید نمی‌کنیم؟

مجوز تولید بذر تراریخته در ایران صادر نمی‌شود! اما واردات این نوع بذر آزاد است.

به قول مرحوم پروفسور قره‌یاضی: هیچ بیگانه‌ای به فکر ما و آینده‌مان نیست. باید خود متخصصین، کشاورزان و دانشجویان این رشته، با حمایت از یکدیگر و بدون چشم‌داشت به دولت؛ در گسترش این فناوری همت کنیم. با هر هکتار افزایش تولید، باعث رونق چرخه‌ی اقتصادی و اشتغال‌زایی شویم.
پرفسور قره‌یاضی یکی از دانشمندان به نام این حوزه بودند. برای آشنایی با ایشان و کسب اطلاعات بیشتر در زمینه تراریخته می‌توانید مناظره‌‌‌ی زیر را تماشا کنید.

برخی دستاوردها و مثال‌های تراریخته

گیاهان با نیاز آبی و تغذیه‌ای کمتر: برنج تراریخته (توسط دکتر قره یاضی)

سازگار کردن گیاهان بومی مناطق دیگر با شرایط کشور: کاملینا یا کتان‌کش که بومی مدیترانه بود. (توسط دکتر کهریزی)

مقاومت به دما: آمریکا موفق به تولید ذرت مقاوم به سرما برای کشت در مناطق سردسیر شده‌است.

مقاومت به بیماری‌ها: ذرت تراریخته مقاوم دربرابر کرم ریشه گیاه در آمریکا تولید شده‌است.

تولید ارقام گیاهی با طعم و رنگ بازار پسند: گوجه آبی، آناناس صورتی.

اصلاح ارزش غذایی: برنج طلایی مقدار فراوانی بتاکاروتن دارد. برای مقابله با سوء تغذیه و جلوگیری از نابینایی ناشی از کمبود ويتامين A.

تولید گیاهان مقاوم به خاک شور، قابلیت آبیاری با آب شور، قابلیت کشت در خاک‌های فقیر از مواد آلی و...

افزایش میزان ماده موثره در گیاهان دارویی: نعنای فلفلی یا سوسن‌بر، گونه‌ای نعنای تراریخته است که ماده موثره منتول زیادی دارد. از این گیاه اسانس نعنا برای خمیردندان نعنایی، دوغ نعنایی، آدامس تولید می‌شود.

برخی اهداف خلاقانه: پروژه درختان شب‌تاب برای روشن کردن خیابان به جای نور مصنوعی در هلند.

نهایتا تراریخته خوب یا بد؟

هیچ چیز صد در صد خوب یا بد نیست. باید اصول و قوانین اصلاح ژن رعایت شود و به طور منظم عوارض محصول بررسی شود. مثلا عقیم سازی و دلیل آن را بررسی کردیم. و از طرف دیگر مشکلات اساسی کشاورزی و تولید غذا به کمک اصلاح ژن حل شده است.

مواردی که تا الان به آنها اشاره شد بخش کوچکی از شگفتی های تراریخته بود. زندگی کنونی ما به دستاورد های این علم گره خورده. ارمغان تراریخته برای ما ایجاد کیفیت، تنوع و توانایی تامین محصولات غذایی هست که در طی شبانه روز به آن‌ها نیاز داریم.

هرچند علم مثل یک لبه چاقو عمل می‌کند و می‌تواند گاهی برای انسان خطرآفرین باشد. نکته اینجاست چطور از آن به درستی استفاده کنیم!

قطعا بالا بردن آگاهی در این زمینه به ما کمک می‌کند تا انتخابی بهتر و مطمئن تری داشته باشیم.

این پست نتیجه تلاش الهام غفاری، فاطمه بیاتی، فاطمه مرادی و مصطفی بهنام‌فر از گروه علم و دانش مجله مرکب بود. و برای دومین شمارگان این مجله منتشر می‌شه. ما در مرکب به‌صورت گروهی کار می‌کنیم و علاوه بر مطالعه و علم افزایی، به دنبال حل کردن سوالات و به اشتراک گذاری مطالب هستیم.

اگر تا به حال با مجله مرکب آشنا نشدید اینجا می‌تونید لیستی از مطالب منتشر شده در شماره‌ی اول رو مشاهده کنید.

مطلب قبلی گروه علم:

مطلب قبلی نویسنده: