درباره‌ی سورئالیسم یا همان سورئالیسم چیست؟!

فراواقع گرایی یا سوررئالیسم، یکی از جنبش های هنری قرن بیستم است. سوررئالیسم به معنی گرایش به ماورای واقعیت یا واقعیت برتر است. زمانی که دادائیسم در حال از بین رفتن بود، این شیوه در سال ۱۹۲۲ به طور رسمی از فرانسه آغاز و فراواقع گرایی نامیده شد. این مکتب، بازتاب نابسامانی ها و آشفتگی های قرن بیستم است. این جنبش در عمل با انتشار مجلهٔ انقلاب فراواقع گرا توسط برتون آغاز شد. سالوادور دالی، رنه ماگریت و لویی آراگون از جمله سوررئالیست های مشهور هستند. شعر در سوررئالیسم جایگاه ویژه ای دارد و پیروان این مکتب کوشیده اند که جهان بینی خود را از طریق شعر انتقال دهند.

مسیر سورئالیسم از ارتباط با سمبل ها تا کشف نوشتن خودکار و آزمایش ها و تجربه‌هایی در زمینه‌‌ی ناخودآگاه گذر کرده است.

جهان‌بینی سورئالیسم در سطحی کمابیش سیاسی، در این جمله خود را بیان می‌کند: "آزاد کردن انسان با استفاده از شعر ، رویاها و چیز های شگفت انگیز" و "تدوین اعلامیه جدید حقوق بشر".

از طرفی آندره برتون به عنوان رهبر فکری سورئالیسم در سال 1924 اولین بیانیه ی سورئالیسم را منتشر کرد که در آن اهداف و مقاصد سورئالیست ها تعریف شده بود:

«هدف سورئالیسم آن است که تناقض پیشین رؤیا و واقعیت را در یک واقعیت مطلق، یک اَبَر واقعیت حل کند.»

پس سورئالیست ها می خواستند فرم های جدید ادبی بسازند و بدون تردید، ساختن این فرم ها در گرو شکستن قواعد پیشین بود.

انجمن شاعران مرده و زنده

بیشتر سورئالیست ها، شاعر بودند. اگر چه در میان آن ها کسانی به نثر می نوشتند و در زمره ی آثارشان، رمان هم دیده می شد. آن ها در نوشتن، تکنیکی به نام «نوشتن اتوماتیک» را به کار می بردند که در آن، شاعر به خود اجازه می داد کلمات، تصاویر و جملات بدون دخالت خودآگاهش بر روی کاغذ جاری شوند.

بچه های بد ادبیات

سورئالیست ها تحت تأثیر یافته های روانشناسی و روانکاوی بودند و به کارگیری تکنیک هایی مانند نوشتن اتوماتیک، در راستای دستیابی بی واسطه به ضمیر ناخودآگاه و انگیزه های آن بود. این بچه های بد دنیای ادبی، لحظه ای از عصیان گری دست بر نمی داشتند و به همین سبب، نوشته های آن ها به شدت انقلابی بود.

آن ها صحنه ها و وقایع را واقع گرایانه به تصویر نمی کشیدند، بلکه آثارشان بر مبنای اتفاقات فراواقعی، دیوانه وار و غیر عقلانی، شکل می گرفت. بنابراین عجیب نیست که در داستانی سورئال با حیواناتی برخورد کنیم که دندان هایشان را مسواک می زنند، خانه هایی را ببینیم که در حال خونریزی هستند و یا هر اتفاقی که می تواند به نوعی تجربه ای وهم آلود قلمداد شود! تجربه ای که سفر به دنیایی ناشناخته را رقم می زند.

دنیای دیوانه‌یِ دیوانه!

سورئالیسم، آینه هایی وهم‌اندود را بر دیوار زندگی مان قرار می دهد که از طریق آن ها می توانیم به ماهیت تحریف شده ی واقعیت بنگریم و ببینیم که همه چیز جادویی است: از طلوع آفتاب گرفته تا کوهی یخی که بخش اعظمش در زیر آب پنهان است. (همان طور که «فروید» ذهن انسان را به کوهی از یخ تشبیه می کرد که در اقیانوس شناور است و باور داشت ما نسبت به بخش بزرگی از ذهنمان ناآگاه هستیم.)

بنابراین، سورئالیسم همان سرزمینی است که در آن رؤیاهای بی منطق به وجود می آیند و راه هایی غیر قابل پیش بینی از ناکجاآباد سر در می آورند. همان جایی که گربه ی داستان «ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب» نه تنها به آلیس، که به همه ی ما می گوید: «این جا همه‌ی ما دیوانه‌ایم...» بی دلیل نیست که «سالوادور دالی» نابغه ی دیوانه ی سورئالیست، داستان «ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب» را تصویرسازی کرده است.

چرا سورئالیسم مهم است؟

وودی آلن در فیلم «نیمه شب در پاریس» (ساخته ی 2011) به این سؤال پاسخ می دهد. «جیل بِندِر»، شخصیت اصلی این فیلم، در زمان سفر می کند. او در دوره ی معاصر در حال قدم زدن در پاریس است که ناگهان به دهه ی 1920 می رود و احساس بیگانگی می کند. چه کسی می تواند به او تسلی خاطر دهد؟ او در کافه ای با «سالوادور دالی»، «مَن رِی» و «لوئیس بونوئل» ملاقات می کند. «من ری» و «لوئیس بونوئل» در آثارشان گرایش به سورئالیسم نشان دادند. «سالوادور دالی» به اتفاق «لوئیس بونوئل» دو فیلم «سگ آندلسی» و «عصر طلایی» را ساخت. فیلم «سگ آندلسی» از یک سری تصورات هولناک فرویدی تشکیل شده است. این فیلم، دنیایی را نشان می دهد که همه ی واقعیت هایش در هم رفته است و «بونوئل» و «دالی» آن را با تصاویر دهشتناک اسطوره هایی شخصی و سرابِ دیوانگیِ خود سرشار کرده‌اند.

بخشی از گفت و گوهای «نیمه شب در پاریس» را از نظر می گذرانیم:

«جیل: احتمالاً فکر می کنین که مست کردم. ولی باید این موضوع رو با کسی در میون بذارم. من از زمان دیگه ای میام.
من ری: دقیقاً درسته. تو در دو دنیا زندگی می کنی. چیز عجیبی نمی بینم.
جیل (سر تکان می دهد): آره، درسته. شماها سورئالیست هستین.»

سورئالیست‌ها بهترین کسانی هستند که وقتی احساس می کنید از دنیای دیگری آمده اید، به استقبالتان می آیند. در اینجا غیرعادی بودن، عادی و نامتعارف بودن متعارف است!
اگر عاشق شده اید و احساس سردرگمی می کنید، سورئالیست ها هوایتان را دارند. آن ها درکتان می کنند. اگر رؤیای دیشبتان بیش از حد دیوانه وار به نظر می رسد، سر بر شانه ی یک سورئالیست بگذارید. اگر کاسه‌ی صبرتان از رمز و راز زندگی لبریز شده، یک اثر سورئالیستی بخوانید و مطمئن باشید نویسنده دست در دستتان می گذارد. همه ی ما در لحظاتی گیج می شویم و دنیا، به نظرمان سورئالیستی می آید. پس چه چیزی بهتر از این که با فراواقع گرایان همدل و هم زبان شویم؟ برای لیموهایتان چشم و سبیل بگذارید و لیموناد سورئالیستی بنوشید و اگر نخواستید این لیموناد عجیب را بنوشید، آن را آتش بزنید و درباره ی تجربه‌تان بنویسید!

سورئالیسم به ما یادآوری می کند، سلطه ی ناخودآگاه در جای جای زندگی مان وجود دارد. ما نیمی از اوقات (یا بیش از آن)، تحت سلطه ی چیزهایی هستیم که از آن ها آگاه نیستیم؛ یعنی دقیقاً نمی دانیم نیاز یا علاقه‌ی واقعی مان چیست. بنابراین چه راه بهتری از سورئالیسم سراغ دارید که دیوانگی درونمان را به رویمان بیاورد؟!

ریشه های سورئالیسم

سورئالیسم در ادبیات، پیوند زدن واقعیت و تخیل است. سورئالیست ها در جست و جوی راهی بودند تا بر تناقضات ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه غلبه کنند و یکی از این راه ها، ساختن داستان های عجیب و پر از کولاژهای حیرت انگیز بود. وحشتی که به دلیل جنگ جهانی اول، اروپا را در بر گرفته بود، روز به روز به سیاسی شدن هنر دامن می زد. سورئالیست ها می خواستند از مرزهای ترس و وحشت پا فراتر بگذارند و علیه سلطه ی سیاست بجنگند. البته هدف این جنبش، به ذات، سیاسی نبود. هنرمندانِ فراواقع گرا می خواستند زخم های ناشی از جنگ را ترمیم کنند. پدر این جنبش «آندره برتون»، با نوشتن بیانه ی سورئالیسم، ندای سرآغازی نو در هنر مدرن را سر داد.

ندای فراواقع گرایی در رمان «نادیا»

رمان «نادیا» (منتشر شده در سال 1928 میلادی) نوشته‌ی «آندره برتون»، تجسم زیبایی شناسی سورئالیستی است. «آندره برتون» در این رمان، از ملاقات و رابطه ی پیچیده با شخصیتی اسرارآمیز سخن می گوید. نادیا، زنی جوان است که آمده تا رویکرد افراطی به آرمان های سورئالیستی برتون را محقق کند.
اما چه چیزی باعث شده تا نادیا به کهن‌الگو و غایت دستاورد هنری و زیبایی شناسی یک سورئالیست تبدیل شود؟ پاسخ، این است: توانایی دیدن قلمرویی فراتر از واقعیت و ماهیت شبح گون نادیا.

نادیا کیست؟ از ابتدا تا انتهای کتاب، برتون می پرسد «نادیا کیست؟» برای برتون، نادیا شکل ایده آلی از سورئالیسم است زیرا او ماهیت فراعقلانی زنانه را آشکار می سازد. جنون او، که با گسترش داستان وضوح بیشتری می یابد، غایت تجربه‌ی سورئالیستی است.

«چقدر وحشتناک! می بینی در میان درخت ها چه خبر است؟ باد و آبی، بادِ آبی. فقط یکبار دیگر هم دیده ام که این باد آبی از میان درخت ها گذشت. از آنجا دیدم، از یک پنجره ی هتل آنری چهارم، و دوستم، آن دومی که صحبتش را باهات کردم، می خواست برود. صدایی هم می آمد که می گفت: تو خواهی مرد، تو خواهی مرد. من نمی خواستم بمیرم اما چه سرگیجه ای گرفته بودم... حتما اگر نگهم نداشته بود می افتادم.»

از کتاب نادیا

متن سورئالیستی چه ویژگی هایی دارد؟

متن سورئالیستی، عجیب و شوکه کننده است. هدف آن، این است که مردم را از کنج راحتی شان بیرون بکشد و با ایده های چالش برانگیز رو به رو کند. در حالی که ایده ی سورئالیسم، به ذات، پیچیده است، ویژگی های مشترکی در متون سورئالیستی دیده می شود.

تصاویر و ایده ها در ادبیات سورئالیستی، خصلتی متناقض دارند. به کارگیری این تکنیک به سبب آن است که به خوانندگان کمک کند مرزهای واقعیت را در ذهنشان گسترش دهند و به این پرسش بیندیشند که اساساً واقعیت چیست؟ سورئالیست ها از روش فروید در روانکاوی با عنوان «تداعی آزاد» بهره گرفته تا مخاطبان، فارغ از تأثیرات اجتماع، دیدگاهی شخصی نسبت به امور پیدا کنند.

سورئالیسم از تصاویر و استعارات بهره می گیرد تا خواننده مجبور شود عمیق تر فکر کند و به رمزگشایی معنای تصاویر در ناخودآگاه دست بزند. به جای تکیه بر طرح داستانی، نویسندگان سورئالیست بر شخصیت ها و کشف و شهودشان تمرکز می کنند تا خوانندگان به درون ناخودآگاه شیرجه بزنند و آنچه را می یابند، تحلیل کنند.
استفاده از سبک شعرگونه، انتخاب موضوعات فانتزی (که منطق را به چالش می کشند)، عدم استفاده از ساختار خطی در داستان گویی، به کارگیری تداعی آزاد و جهش افکار، تأکید بر ایده های انتزاعی و خطوط زمانی متعدد از ویژگی های مشترک این سبک ادبی هستند.

سورئالیسم چه تفاوت هایی با رئالیسم جادویی دارد؟

سورئاليسم و رئاليسم جادويی، هر دو از تلفیق رئالیسم و عناصر تخیلی استفاده می کنند. تفاوت اصلی در محتوای این آثار است. رئالیسم جادویی، دنیایی شبیه به دنیای روزمره ی ما را به تصویر می کشد، اما رنگ و لعاب تازه تری به آن می زند. نویسنده ممکن است از زاویه دید غیر معمول استفاده کند یا حوادثی غیرعادی را به تصویر درآورد، اما این حوادث غیرعقلانی در دل داستان، عادی به نظر می رسند.

اما سورئالیسم، ما را به دنیایی دیگر می برد. در داستان های سورئالیستی، اتفاقاتی به وقوع می پیوندند که تنها در ذهن نویسنده امکان بروز دارند. دو اصل اساسی سورئالیسم عبارتند از:

1. تلفیق عناصر غریب، نامتجانس و نامرتبط به شکلی عقلانی در یک محیط غیرمأنوس. لوترئامون، شاعر فرانسوی، قبلاً این اصل سورئالیستی را در این مثال بیان کرده بود: «قرار دادن یک چرخ خیاطی و یک چتر بر روی یک میز کالبدشکافی برای پدید آوردن یک «جرقه‌ی شاعرانه».

2. اتوماتیسم یا روش آزادسازی تصاویر ذهنی ناهشیار از قید نظارت عقل در جریان عمل نگارش و نقاشی.
این دو اصل، لزوماً در داستان های رئالیسم جادویی دیده نمی شوند. به عبارت دیگر، در داستان های سورئالیستی، خواننده به جهانی بیگانه پرتاب می شود، حال آن که در داستان های رئالیسم جادویی، وقایعی غیرمعمول به چشم می خورند، اما این جهان برای مخاطب، قابل باورتر است.

سورئالیسم، آغاز و پایان مشخصی ندارد

با وجود این که جنبش سورئالیسم ظاهراً در اوایل قرن 20 آغاز شده و چند سال بعد به پایان رسیده، تأثیرات آن در ادبیات از دیروز تا امروز غیرقابل انکار است. جالب این جاست که داستان های سورئالیستی از نظر تاریخی نیز خط زمانی را در هم شکسته‌اند! یعنی حتی پیش از صدور بیانیه ی سورئالیسم در دهه ی 1920، به آثاری بر می خوریم که مایه های سورئالیستی و فانتزی دارند. حتماً یادتان نرفته که «ماجراهای آلیس در سرزمین عجایب» در سال 1865 منتشر شده است. در داستان های متأخرتر نیز تأثیرات سحرانگیز سورئالیسم بر مهم ترین نویسندگان تاریخ ادبیات مشهود است: داستان‌های «کافکا»، رمان هایی چون «زن در ریگ روان» اثر «کوبو آبه»، «مرشد و مارگریتا» نوشته‌ی «بولگاکف»، «شهرهای ناپیدا (نامرئی)» نوشته ی «ایتالو کالوینو»، داستان‌های «هاروکی موراکامی» و صدها رمان و داستان کوتاه دیگر. در ادبیات ایران مرحوم بهرام صادقی سرآمد سورئالیست‌های ایرانی بود و ما اوج کار او را در اثر ملکوت از این نویسنده می‌بینیم. همچنین مایه‌هایی از سوريالیسم در آثار غلام‌حسین ساعدی یافت می‌شود و نهایتا در رمان رازهای سرزمین من از رضا براهنی، اتمسفر غلیظی از این رویکرد ادبی-هنری را بر این اثر مشاهده می‌کنیم.