ریشه واژه پزشک و گونه های پزشکی در تمدن ایران

همگان ابو علی سینا را پزشکی توانمد می شناسیم ولی آیا بوعلی خودش به تنهایی به این جایگاه رسیده است؟بی آنکه از گذشته گان چیزی آموخته باشد. پزشکی در این به درازای تمدن ایران زمین است و ایرانیان جایگاه بلندی در این دانش داشته اند.

پزشک واژه ای است با ریشه کهن و ریشه در زبان اوستایی دارد. در زبان اوستایی واژه بِئِشَه (baeša) و آن را بَ اِ شَ بخوانید که به چم (معنی) درد و رنج است و از این رو واژه بَئِشَه زَ (baešaza) به چم زدن درد و رنج و یا همان از میان بردن درد و رنج است.

واژه اوستایی بِئِشَه، در زبان پهلوی (پارسیگ) به بِش (bēš) دگرگون شد و واژه اوستایی بِئِشَه زَ نیز به بیزیشک (bizašk) دگرگون شد که امروزه آن را پزشک می خوانیم. بنابراین پزشک، به چم کسی است که باید درد و رنج را از میان ببرد.

گونه های پزشکی در ایران بر پایه نوشته های اوستا

در تمدن ایران و چیزی بیش از هزاران سال، پیشه پزشکی در دسته بندی های گوناگونی بوده است. اوستا که زبان اوستایی است، کهن ترین نوشته ایرانیان است که امروز برای ما به یادگار مانده است. در اردیبهشت یَشت، چنین آمده است.

کسی از پزشکان به یاری «اشه» درمان کند.

کسی از پزشکان به یاری دانش درمان کند.

کسی از پزشکان با کارد درمان کند.

کسی از پزشکان با گیاهان درمان کند.

کسی از پزشکان با منثره درمان کند.

درمان بخش ترین پزشکان کسی است که با منثرهی ورجاوند درمان کند

آن که بیماریهای اندرونهی اشون مرد را درمان کند، درمانبخشترین پزشکان است.

۱ - داتو بِئِشَه زَ

در زبان اوستایی داتَ (dāta) و در پهلوی، و داتْ (dāt) واژگانی هستند که امروزه آنها را داد می خوانیم همسان واژه عربی قانون است. واژه هایی مانند داد گستری، داد یار، داد ستان از همین واژه دات هستند. بنابراین دات بِئِشَه زَ به چم پزشکی قانونی امروزی است.

همسان پزشک قاونی واژه فارسی داد پزشک است.

۲ - کَرتو بَئِشَه زَ

این واژه همسان با جراح است که امروزه به کار می بریم. این پزشکان دسته ای بودند که با کارد، درمان را انجام می داده اند.

در زبان اوستایی، واژه کَرِتَه (kareta) و در زبان پهلوی، واژه کارد (kārd) یا کارت (kārt) همانی است که امروزه کارد و چنگال می خوانیم. ابزاری است دارای دسته و تیغه، و برای بریدن به کار می رود.

۳ - اوروَرو بَئِشَه زَ

در زبان اوستایی اوروَر (urvar) و در پهلوی (پارسیگ) اُروَر به چم گیاه امروزی است. بنابراین این همسان با پزشکی گیاهی (پزشکی سنتی) و دارو سازی امروزی است.

ریشه واژه دارو (dārū) نیز بدین گونه است که واژه دار به چم درخت (دار و درخت) است که امروزه نمی دانم چرا برای دار زدن به کار می رود. دارو یا داروک (dārūk) به چم درخت کوچک یا درختچه است که همان گیاه یا بوته کوچک دارویی است.

۴ - اشو بَئِشَه زَ

اشو به چم پاک است.بنابراین واژه اشو بَئِشَه زَ هسمان با دانش بهداشت است و خویشتن کاری (وظیفه) این دسته پاکیزگی بیماران و اموزش و پیش گیری از بیماری ها بوده است.

۵ - مانترَه بَئِشَه زَ

مانترَه یا منثره به چم سخن بَر اندیشه بر انگیز و کهنه نشدنی است. مانترَه بَئِشَه زَ پزشکی است که به گفتار و سخن درمان می کند و از این رو مانترَه بَئِشَه زَ همسان با روان پزشکی امروزی است.

در نسک (کتاب) یادگار بزرگمهر که به زبان پهلوی (پارسیگ) است، در بند (خط) ۱۶۶، واژه رو-وان شناس (ruwān-šnās) آمده است.

بزرگمهر بُختَگان فرزانه (حکیم) زمان ساسانیان و وزیر خسرو انوشیروان ساسانی بوده است. یادگار بزرگمهر، نسکی است که از او به یادگار مانده است که در برگیرنده ۲۶۳ پند و اندرز است

در بند های ۱۶۵ و ۱۶۶، بزرگمهر چنین پندی را گفته است:

۱۶۵ : چه کسی پشیمان تر است؟

۱۶۶ : خودخواه، زمانی که به فرجام کار آمده باشد، روان شناس دروند شهوتران افسرده و بی آز که برای ناسپاسان سودمندانه بکوشد.

فردوسی سیمرغ را درمان کننده زخم های رستم می داند. عطار در منطق الطیر خود نیز سیمرغ را پزشک بزرگی که صدها شاگرد داشته یاد می کند، و شهاب الدین سهروردی در رساله صفیر می نویسد : او خفتگان را بیدار میکند و شاید او درمانگر دردها و رنج ها باشد.

روز سی و یکم شهریور برابر با زاد روز ابو علی سینا و روز پزشک است.

گندی شاپور یکی از شهرهای زمان ساسانیان بوده که در زمان شکوفایی و آبادانی، داتشگاهی در آن بوده که کانون (مرکز) فرهنگی و دانشی و دانش پزشکی در جهان زمان خودش بوده است. همچنین، گندی شاپور نخستین دانشگاهی است که در جهان ساخته شده است.

پیشینه‌ی پزشکی ایرانیان را باید در ۵۰۰۰ هزارسال پیش جستجو کرد. هنگامی که درشهر سوخته‌ی سیستان برای بانویی ۲۶ تا ۳۰ ساله چشم مصنوعی از قیر و چربی چارپایان ساخته و بخشی از جمجمه‌ی دختری ۱۳ ساله را بازسازی ( ترمیم) نمودند.

واژه های انگلیسی Drug (دراگ) و Drug store ( دراگ‌ استور) ریشه در زبان فارسی دارند.

چشمه‌ی دیگری از دیرینگی و شگرفی دانش پزشکی را باید در استوره‌ها دید آن‌جا که یک پزشک توانمند به نام سیمرغ٬ که در اوستا به گونه « سئنه» و «سئنه‌مرغو» آمده در ریخت پرنده‌ی افسانه‌ای هنگام زایش رستم٬ پهلوی رودابه را شکافته٬ بچه را بیرون می‌آورد.

از این‌رو چنین زایمانی را از دیرباز در ایران «رستمینه» و « رستم‌زایی» می‌‌گفتند کاری که سده‌های پس از آن برای زایش سزار امپراتور روم سزارین نامیده شد.

همین سیمرغ است که زخم‌های رستم و رخش اسب او را در جنگ با اسفندیار با شیر و مشک بهبود ‌بخشیده با منقارش تیر‌ها را از تن‌ آن‌ها در آورده و جای خون‌ریزی را می‌مکد تا گند( عفونت) نکند.

برپایه همین استوره‌ها جمشید و فریدون پادشاهان پیشدادی نیز با کمک گیاهان برای بیمارهای پوستی٬ استخوانی و دندانی چاره‌یی می‌اندیشیدند.

این نوشته از آموزش پهلوی خوانی استاد فریدون جنیدی و همچنین از پیوندهای زیر گرفته شده است.

روز پزشک (بئشه زو یا آسیب زدایی ) و روز پور سینا گرامی باد

تاریخ پزشکی

اردیبهشت یشت

تلگرام زرتشت و مزدیستان