کمی درباره "دبیره (خط) و نوشتن" در ایران از باستان تا کنون

در روزگاران کهن، آن چیزی که ما امروزه از چاپ و کتاب می شناسیم نبوده. در گذشته ها، بیشتر داستان ها و سرگذشت مردمان کهن تر، زبان به زبان و سینه به سینه از کسی به دیگری از مادر و پدری به فرزند یا از استادی به شاگرد گفته می شده است.

گوسان به زمان اشکانیان، راویان داستان های گذشته بودند که در آینده و در همین روزگار خودمان، ردپای آنها را در نقالی شاهنامه یا در تعزیه خوانی امام حسین و حادثه کربلا می توان دید. همچنین در داستان هایی که در سالیان گدشته پدر و مادر بزرگان یا پدر و مادر برای ما می خواند نیز این روش سینه به سینه همچنان به جای مانده است.

خوشبختانه تعزیه خوانی ثبت جهانی شد وگرنه با آنکه رنگ بوی مذهبی دارد، شاید همانند نقالی شاهنامه کم رنگ می شد (بماند که ضعف در نظارت بر تعزیه خوانی ها باعث شده این هنر دیرین گاهی به بیراهه و تمسخر گرفته شود.) سالیان زیادی هست که رادیو گوش ندادم ولی گمان کنم در آن نیز جای برنامه "قصه های شب" دیگر پخش نمی شود.

۱ - دبیره های ایلامیان

در گذشته های ایران و پیش از هخامنشیان، ایلامیان، دبیره (خط) ویژه خود را برای نوشتن به کار می برده اند. دبیره هایی که ایلامیان به کار می برده اند به سه دسته: ۱) دبیره نیا ایلامی، ۲)دبیره ایلامی باستان و ۳) دبیره میخی ایلامی دسته بندی می شود.

۱ - ۱ دبیره نیا ایلامی

نیا ایلامی یا ایلامی آغازین، دبیره ای بوده که در گستره ای از ایران، از شوش تا کرمان و نزدیک به ۳۰۰۰ سال تا ۲۹۰۰ ( چیزی نزدیک به ۲۵۰۰ سال پیش از برآمدن پادشاهی هخامنشیان) سال پیش از زادروز به کار می رفته است.

این دبیره دارای (بیش از) ۱۰۰۰ نشانه بوده است و همچنان نتوانسته اند که آن را رمز گشایی کنند. این دبیره از راست به چپ نوشته می شده است و تا کنون هیچ دبیره باستانی دیگری بدست نیامده است که همسان با آن باشد.

۱-۲ ایلامی باستان

دبیره ایلامی باستان، در بازه زمانی ۲۲۵۰ تا ۲۲۲۰ پیش از زادروز (چیزی بیش از ۱۵۰۰ سال پیش از هخامنشیان) به کار می رفته است. این دبیره بر گرفته از دبیره نیا ایلامی پدید آمده است و به نِگَر (نظر) می آید که بیش از ۸۰ نشانه داشته باشد که بیشتر آن بدست والتر هینز رمزگشایی شده است. این دبیره بر ستون هایی از بالا به پایین و از سوی چپ به راست نوشته می شده است

۱-۳ دبیره میخی ایلامی

دبیره میخی ایلامی بدست آمده از روی دبیره میخی اَکدی است ولی شمار نشانه های آن بسیار کمتر از دبیره اَکدی است که ۱۳۲ نشان دارد. این دبیره میخی در بازه زمانی سال ۲۵۲۰ پیش از زادروز تا ۳۳۱ پس از زادروز به کار می رفته است.

به زمان فرمانروایی هخامنشیان، زبان ایلامی نو و دبیره میخی ایلامی، زبان و دبیره ای بودند که در دربار هخامنشی (پارسه) برای نگارش رویدادهای روزانه مانند دستمزدها و دیگر کارهای اداری به کار می رفته اند. سنگ نبشته داریوش بر کوه بیستون، به سه زبان پارسی باستان (دبیره میخی پارسی باستان)، زبان ایلامی (دبیره میخی ایلامی) و زبان بابلی (دبیره میخی بابلی) کَنده شده است که رویدادهای نخستین سال فرمانروایی داریوش یکم را نشان می دهند.

۲ - دبیره میخی پارسی باستان

زمانی که کوروش دوم (کورش بزرگ) بابل را تسخیر کرد، مشنور مشهور به "حقوق بشر" خویش را به زبان و دبیره بابلی نوشت. پس از به روی کار آمدن داریوش یکم، به دستور او، دبیره میخی پارسی باستان ساخته شده که واپسین و ساده ترین دبیره میخی دوران باستان بوده است.

یادگیری دبیره میخی پارسی باستان بسیار ساده است زیرا که شمار کمی نشانه های میخی دارد ولی از سوی دیگر، یادگیری زبان پارسی باستان بسیار سخت و دشوار است زیرا که دستور زبانی پیچیده دارد.

در زمانی که هخامنشیان به روی کار آمدند، زبانی به نام "آرامی"، زبان میانجی میان مردمان آن زمان بوده است. (همانند به زبان انگلیسی در روزگار ما). از این رو داریوش یکم برای ارتباط میان ساتراپ های فرمانروایی خویش، زبان آرامی را به کار می برد.

زبان آرامی باستان، زبانی بوده در اوج خود، به کشورهایی از آسیا همچون هند، مالزی، اندونزی، تبت و همچنین بخش‌های از آفریقا و اروپای شرقی مانند: اوکراین، بلغارستان، مجارستان، آلبانی، مقدونیه و یونان رسید.

دبیره میخی پارسی باستان یا هر دبیره میخی دیگری، برای کَنده شدن بر روی سنگ و گل و فلز و سکه ها به کار می رفته اند و هرگز برای نوشتن بر روی پوستین و یا پاپیروس های مصری کارآمد نبودند. زبان آرامی داری یک سامانه نوشتاری، برای نگارش بر روی پوستین ها و پاپیروس های مصری بود.

از این رو شاهان هخامنشی برای آنکه فرمان های شاهی را به ساتراپ های خود برسانند، از یک دبیر آرامی کمک می گرفتند، به گونه ای که شاه، به زبان پارسی باستان فرمان را می گفت و دبیر آرامی پس از شنیدن، گفته های شاه را از پارسی باستان به آرامی باستان بر می گرداند و سپس به دبیره آرامی بر روی پوستین یا پاپیروس می نوشت. در آن سو، ساتراپ نیز یک دبیر آرامی داشت که نوشته های آرامی را از روی پوستین یا پاپیروس می خواند و سپس برگردان پارسی آن را برای شاه بازگو می کرد.

از این رو زبان پارسی باستان بسیار بر روی زبان آرامی (باستان) تاثیر گذار بوده است ولی وارونه آن نیز انجام شده است. در زبان های باستانی که تا زبان پارسیگ (پارسی میانه - پهلوی ساسانی) نیز بوده است، هزوارش های آرامی وارد زبان پارسی باستان، پهلوانیک (پهلوی اشکانی)، پارسیگ (پهلوی ساسانی) شد.

هزوارش ها، واژه های آرامی بودند در یک نوشته به جای واژه ایرانی نوشته می شدند ولی در زمان خوانش آن نوشته و با رسیدن به واژه آرامی (هزوارش) دیگر خود واژه آرامی خوانده نمی شد و واژه ایرانی آن خوانده می شد. بنابراین برخی از واژه ها، آرامی نوشته می شدند ولی در زمان خوانش، برابر ایرانی آنها خوانده می شد.

برای نمونه به جای واژه های ایرانی پدر، مادر و نام واژه های آرامی اَبْ، اَمْ و شْمْ نوشته می شدند ولی هرگاه به به واژه شْمْ می رسیدند، دیگر آن را شْمْ نمی خواندند بلکه نام را می گفتند. در زبان های ایرانی امروزین که در دسته زبان های نوین (نو) هستند دیگر هزوارش نداریم زیرا برای نمونه "معلم" می نوسیم و همان "معلم" را نیز می خوانیم ولی اگر از دید هزوارش نگاه کنیم، باید "معلم" می نوشتیم ولی "آموزگار" می خواندیم.

تا کنون کمتر از ۱۰۰۰ هزاورش در نوشته های به جای مانده از زبان های میانی ایران (پهلوی اشکانی و ساسانی) بدست آمده است. برای نمونه پادشاهان اشکانی یا ساسانی می نوشتند "مَلکین مَلکا" ولی در زمان خواندن، "شاه شاهان" خوانده می شده است.

به هر رو، زبان پارسی باستان و آرامی بسیار بر روی یکدیگر تاثیر گذاشتند و از این رو شاید بسیاری از واژه های ایرانی مانند دین وارد زبان آرامی و دیگر زبان های سامی مانند عربی و عبری شدند. آرامی، عبری و عربی هر سه از زبان های خویشاوند و از دسته زبان های سامی هستند.

آرامی زبانی بود که در فلسطین باستان و بخش کنعان (در فیلم یوسف پیامبر حضرت یعقوب نبی) مردمان به آن سخن می گفتند. آرامی را زبان حضرت عیسی، عبری را زبان حضرت موسی و عربی را زبان حضرت محمد و اوستا زبان حضرت زرتشت دانسته اند.

امروزه زبان آرامی، زبان بخش کوچکی از مردمان است که به ویژه در سوریه زندگی می کنند.همچنین مردمانی در فلسطین و اسرائیل نیز مردمانی به آرامی سخن می گویند. در میان دبیره هایی که امروزه به کار می روند، دبیره عبری (کشور اسرائیل) بسیار نزدیک به دبیره آرامی باستان است.

۳ - دبیره یونانی باستان

پس از تازش اسکندر به ایران و فروپاشی پادشاهی هخامنشی، دبیره یونانی در ایران رواگ پیدا کرد بدین گونه که پس از فروپاشی سلوکیان بدست پارت ها، بازهم تا زمانی، شاهان اشکانی سکه های خویش را به دبیره یونانی ضرب می کردند. پس از فروپاشی اشکانیان بدست اردشیر بابکان، سنگ نبشته هایی از اردشیر و فرزندش، شاپور به سه زبان پارتی، پارسی میانه و یونانی به جای مانده است.

۴ - دبیره اشکانی

اشکانیان برای نوشتن بر روی سنگ ها و پوستین ها از دبیره دیگری به نام "دبیره پهلوی اشکانی" کمک می گرفته اند که این دبیره بر گرفته از دبیره آرامی شاهی (آرامی هخامنشی) بود که سالیان و سَده ها پیش شاهان هخامنشی با آن دستورهای شاهی را می نوشته اند.

۵ - دبیره های ساسانی

به زمان ساسانیان هفت دبیره برای نوشتن بوده است که از آن هفت دبیره، تنها سه دبیره ۱) گشته دبیره، ۲) هام دبیره و ۳) دین دبیره به ما رسیده است. دیگر دبیره های ساسانی نیز در ادامه پهرست شده اند.

۴) نیم ‌گشته دبیره: این دبیره دارای ۲۸ وات بوده و باآن پزشکی و فرزان (فلسفه) را می‌نوشتند.

۵) فرورده دبیره: این دبیره دارای ۳۳ وات بوده و منشورهای پادشاهان را می‌نوشتند، نام دیگر این دبیره «نامه دبیره» است.

۶) راز دبیره: این دبیره دارای ۴۰ وات بوده و رازهای شاهان را با آن می‌نوشتند، نام دیگر این دبیره «شاه دبیره» یا «راز سهریه» است.

۷) ویسپ دبیره: این دبیره در بردارندهٔ همهٔ دبیرگان بوده و با این دبیره زبان‌های رومی، کپتی (قبطی)، بربری، هندی، چینی، ترکی، نبطی، تازی، حتی نمایگان و هر صدایی و صدای شرشر آب را نیز می‌نوشتند. دبیرهٔ نامبرده ۳۶۵ وات داشته‌است که ۱۶۰ وات آن برای زبان‌های ملت‌ها، ۲۰۵ وات آن برای آواهای نامردمی (ون‌مایه‌ها) بود.

۵-۱ گشته دبیره ساسانی

گشته دبیره، دبیره ای بود که نویسه های (حرف های) آن جدا از هم نوشته می شده اند و برای سنگ نبشته ها، گل نبشته، سکه ها، بشقاب ها و ظرف ها و یا بر روی گورها به کار می رفته اند. برای نمونه در ستون های بیشاپور گشته دبیره به کار رفته است. واژه ?????? به گشته دبیره ساسانی است که در آن ? برابر با پ، ? برابر با ا یا آ (و همچنین اگر در آغاز واژه باشد می تواند آ یا اَ)، ? برابر با ل یا ر، ? برابر با س، ? برابر با ی و ? برابر با ک یا گ امروزی است.

۵-۲ هام دبیره ساسانی

هام دبیره یا آم دبیره، دبیره همگانی بوده است که نیبِگ ها (کتاب ها) بدان نوشته می شده است. این دبیره پیوسته و برای نوشتن بر روی پوستی یا کاغذ به کار می رفته است. ایرانیان تا ۳۰۰ سال پس از اسلام، همچنان در به زبان پهلوی ساسانی (پارسیگ یا پارسی میانه) سخن می گفته اند و بسیاری از نوشته های ساسانی دوباره به همین گشته دبیره بازنویسی شده بوند.

۵-۳ دین دبیره ساسانی

دین دبیره برای نگارش اوستا، نَسک سِپَند (مقدس) مَزدیسنا (پیروان زرتشت) در زمان ساسانیان ساخته شده. این دبیره از ساده ترین و رَساترین دبیره های جهان است که از روی هام دبیره و زبور پهلوی ساخته شده است.

هام دبیره، دبیره ای بسیار پیچیده است که از این رو خوانش آن بسیار دشوار است. در گشته دبیره و دین دبیره، نویسه ها جدا از هم نوشته می شوند ولی در هام دبیره چیزی همانند دبیره امروزین، نویسه ها پیوسته نوشته می شوند. از سوی دیگر، در برخی از نویسه ها با چسبیده شدن دو نویسه به یکدیگر، ریخت دیگری دگرگون می شود. با چنین مواردی، گاهی یک واژه به دو گونه یا بیشتر خوانده می شود.

بای نمونه، در هام دبیره یک نشا برای ن - و هست، از این روز در هام دبیره دو واژه دیو و دین به یک ریخت نوشته می شدند. همچنین در هام دبیره همگی آواها مانند اِ - ایی - اُ - او پیشتبانی نمی شدند که در دبیره امروزی نیز چنین است. در دبیره امروزی برای نشان داده آوای "او" از دو نویسه ا + و کمک گرفته ایم.

به هر رو هام دبیره برای نگارش گفتارهای دینی پسندیده نبودند و از این رو موبدان دست به ساخت دبیره ویژه برای اوستا کردند که به راستی از رسا ترین دبیره های جهان است. برای نمونه در گشته دبیره و هام دبیره، نویسه ? (?) برای آ - ا - اَ به کار می رفته است ولی دردین دبیره، ? برای اَ و ? برای آ - ا به کار می رفته است. همچنین نویسه ? برای اُ کوتاه و ? برای اُ کشیده و ? برای "او" به کار می رفته اند.

دبیره پهلوانیک پارتی، دبیره های هام گشته دبیره، دبیره و دین دبیره همگی از راست به چپ نوشته می شودند و ریشه در دبیره آرامی دارند.

برای نمایش دبیره های باستانی (در اینجا دین دبیره) باید یکی از فونت های اوستایی رو نصب کنید که به پشنهاد لینک ویکی پدیا زیر بهتر است مثلا Noto Sans Avestan رو نصب کنید. لینک دانلود در لینک ویکی پدیا زیر در دسترس هستش
https://en.wikipedia.org/wiki/Help:Multilingual_support#Avestan
البته سری فونت های Noto Sans Avestan دارای فونت های دیگری برای دبیره های میخی پارسی باستان، پهلوی اشکانی و گشته دبیره ساسانی نیز هست که می توانید آنها را نیز نصب کنید

۶ - دبیره مانوی

پس از گسترش کیش مانی در سال های ۲۱۶-۲۷۶ ترسایی، پیروان مانی به کمک زبان پارتی (پهلوی اشکانی - پهلوانیک) آیین خویش را گسترش دادند به گونه ای که نوشته هایی از چین به زبان پهلوی و دبیره مانوی یافت شده است. مانی دبیره خویش را از دبیره تَدْمُری گرفته بود که خود این دبیره نیز از دبیره آرامی گرفته شده بود. دبیره مانی از سوی راست به چپ نوشته می شد و ویژگی برجسته آن این بود که در آن هزوارش نبود و از این رو خوانش آن ساده تر است.